Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Αλβανική: Μια συνθετική-αναλυτική γλώσσα

Ως συνέπεια της ιστορικής της εξέλιξης, η οποία μας απασχόλησε στα προηγούμενα κεφάλαια, η αλβανική, όπως και πολλές άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, μετασχηματίστηκε σε συνθετική-αναλυτική γλώσσα. Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, που ήταν συνθετικές κατά το παρελθόν, υπέστησαν παρόμοια εξέλιξη λόγω του ολοένα και σημαντικότερου ρόλου που αποκτούσαν οι γραμματικές λέξεις (προθέσεις, σύνδεσμοι κλπ.), λόγω της δημιουργίας αναλυτικών τύπων και του εξομαλυντικού ρόλου της αναλογίας. Στις περιπτώσεις όπου οι ΙΕ γλώσσες διατηρούσαν ακόμη τον συνθετικό τους χαρακτήρα, η διάταξη των όρων ήταν «ελεύθερη» ή, μάλλον, σχετικά «ελεύθερη». Ωστόσο, οι παράγοντες που αναφέρονται […] προκάλεσαν την ανάδυση μιας γενικής παλαιάς τάσης των ΙΕ γλωσσών για μεγαλύτερη σταθερότητα στη διάταξη των όρων της πρότασης. Η τάση αυτή αναπτύχθηκε ιδιαίτερα σε εκείνες τις γλώσσες όπου η ονοματική κλίση είχε εξασθενήσει ή εξαλειφθεί. Κατά συνέπεια, οι γλώσσες αυτές έχασαν σταδιακά τον προηγούμενο συνθετικό χαρακτήρα τους και μετασχηματίστηκαν σε συνθετικές-αναλυτικές ή αναλυτικές-συνθετικές. Η προαναφερθείσα εξέλιξη των ΙΕ γλωσσών κατέστη δυνατή μέσω δύο αντιτιθέμενων τάσεων: 1) Τάση για διατήρηση και περαιτέρω ενίσχυση της εκφραστικής ικανότητας των γραμματικών τύπων, ώστε να εκφραστούν αντίστοιχα νέες γραμματικές σημασίες. 2) Τάση για μείωση της κλίσης. Οι δύο αυτές τάσεις υπήρξαν λιγότερο ή περισσότερο ενεργές σε όλες τις ΙΕ γλώσσες. Η δεύτερη τάση παρατηρείται ιδιαίτερα στο ονοματικό σύστημα με τη μείωση ή εξαφάνιση της κλίσης. Στο ονοματικό σύστημα της αλβανικής (και της ρουμανικής) ωστόσο και οι δύο τάσεις υπήρξαν λίγο-πολύ ενεργές. Η πρώτη τάση ήταν ιδιαίτερα ενεργή στο ρηματικό σύστημα, όπου η δράση της μπορεί να εξηγηθεί μέσω της διαρκούς ανάγκης για έκφραση των ποικίλων γραμματικών εννοιών του ρήματος. Η τάση αυτή έδρασε προς δύο κατευθύνσεις: 1) διατήρηση κάποιων κληρονομημένων (φυσικά εξελιγμένων) τύπων· 2) σχηματισμός μερικών νέων (κατά κανόνα) αναλυτικών τύπων.

Η αλβανική, επίσης, λόγω της σταδιακής εξέλιξής της ανέπτυξε μερικά αναλυτικά χαρακτηριστικά και μετασχηματίστηκε έτσι από μια πρώην συνθετική γλώσσα σε συνθετική-αναλυτική […].

Τα μαρτυρημένα κείμενα της αλβανικής εμφανίζουν πολυάριθμους συνθετικούς γραμματικούς τύπους τόσο στο ονοματικό όσο και στο ρηματικό σύστημα. Τα γραμματικά συστατικά τους στοιχεία [formants] έχουν σε γενικές γραμμές διατηρήσει αρκετά καλά τον κληρονομημένο πολύσημο χαρακτήρα τους. Οι πτώσεις, ωστόσο, έχουν γενικά χάσει την προηγούμενη αυτάρκειά τους. Για παράδειγμα, οι αόριστοι τύποι σε γενική και δοτική δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς να προηγείται κάποιος προσδιορισμός […]. Τα συνθετικού είδους στοιχεία έχουν διατηρηθεί καλύτερα στους ρηματικούς συνθετικούς τύπους, των οποίων οι καταλήξεις, ως πολύσημες, τους επιτρέπουν να χρησιμοποιούνται και χωρίς να υπάρχει ένα ρητά δηλούμενο υποκείμενο.

Η αλβανική έχει διατηρήσει ως ένα βαθμό την αρχαία «ελεύθερη» σειρά των όρων της πρότασης. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στη δυνατότητα τοποθέτησης των συμπληρωματικών όρων της πρότασης στην αρχή, στη μέση ή στο τέλος της πρότασης. Η μετακίνηση αυτή, ωστόσο, συνοδεύεται συνήθως από κάποια υφολογική απόχρωση. Σε διαφορετική περίπτωση οι όροι της πρότασης διατάσσονται σε γενικές γραμμές σύμφωνα με τους συντακτικούς τους δεσμούς […].

Όπως ήδη αναφέρθηκε πιο πάνω, η αλβανική έχει αναπτύξει και πολλούς αναλυτικούς τύπους, όπως για παράδειγμα τα επίθετα με προτασσόμενο άρθρο, οι συντελεσμένοι ρηματικοί χρόνοι, οι μη παρεμφατικοί τύποι κλπ. Κάποιοι από αυτούς τους αναλυτικούς τύπους διατηρούν και συνθετικά στοιχεία.

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά οφείλονται στην εσωτερική εξέλιξη της αλβανικής. Μεταξύ αυτών των αναλυτικών γραμματικών τύπων θα πρέπει να αναφέρουμε και τους τύπους του μέλλοντα της μορφής do të punoj, kam me punue, kam për të punuar και kam të punoj, που οφείλονται στην εσωτερική εξέλιξη της αλβανικής και όχι σε κάποια εξωτερική επίδραση.

Ανάλογη θέση ανάμεσα στους αναλυτικούς ρηματικούς τύπους κατέχει και ο παρακείμενος, που έχε αντικαταστήσει τον παλαιό συνθετικό παρακείμενο. Με βάση αυτόν τον αναλυτικό παρακείμενο σχηματίστηκαν και οι υπερσυντέλικοι της μορφής kisha punuar και pata punuar. Όλοι αυτοί οι αναλυτικοί συντελεσμένοι τύποι οφείλονται στην εσωτερική εξέλιξη της αλβανικής […].

Όπως ήδη αναφέρθηκε [παραπάνω], μερικοί από τους μη ενεργητικούς αναλυτικούς ρηματικούς τύπους σχηματίζονται με τη μετοχή u, η οποία έλκει την προέλευσή της από την αρχαία ΙΕ αυτοπαθή αντωνυμία *su̯e.

Η σειρά των όρων στη μαρτυρημένη αλβανική περιλαμβάνει τόσο κληρονομημένα συνθετικά χαρακτηριστικά όσο και καινούρια αναλυτικά. Ανάμεσα στα τελευταία περιλαμβάνονται η σταθερή σειρά των ονοματικών προσδιορισμών και η σταθερή θέση των άτονων τύπων των προσωπικών αντωνυμιών.

Η τάση να τοποθετούνται οι προσδιορισμοί ακριβώς δίπλα στο ουσιαστικό είναι αρκετά κατανοητή, εάν πάρει κανείς υπόψη του τις άμεσες σχέσεις μεταξύ του ουσιαστικού και των προσδιορισμών του. Αλλά, ενώ σε πολλές ΙΕ γλώσσες όλοι οι προσδιορισμοί τοποθετούνται συνήθως πριν το ουσιαστικό, στην αλβανική (και στη ρουμανική) οι επονομαζόμενοι «δεσμευμένοι» προσδιορισμοί τοποθετούνται συνήθως μετά από αυτό. Η τάση αυτή είναι μάλλον παλαιά.

Η τοποθέτηση των άτονων αντωνυμικών τύπων ακριβώς δίπλα στο ρήμα, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό αναλυτικής σύνταξης, είναι επίσης σχετικά παλαιό φαινόμενο στην αλβανική.

Μετάφραση: Μαρία Αραποπούλου