Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι

Πολλές από τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους δεν μας είναι γνωστές παρά μόνο από επιγραφές. Οι λογοτεχνικές γλώσσες είναι τυποποιημένες διάλεκτοι, όπως θα γίνει η δημοτική σε σχέση με τις νεοελληνικές διαλέκτους. Η γλώσσα του Ομήρου δεν μιλιόταν πουθενά και η Δωρική που διαβάζουμε στα θεατρικά χορικά, ήταν μια τεχνητή διάλεκτος. Παρά τις σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαλέκτων, οι Έλληνες καταλάβαιναν ο έναν τον άλλον, μολονότι μιλούσε ο κάθε ένας το δικό του ιδίωμα. Πρέπει να κάνουμε μια εξαίρεση για την αρχαία Μακεδονική γλώσσα, που σημαίνει αναγκαστικά πως η διάλεκτος αυτή δεν ήταν Ελληνική.

Δεν γνωρίζουμε τι προκάλεσε τη διαίρεση της ελληνικής γλώσσας σε διαλέκτους. Μπορεί να οφείλεται στην παρουσία των λαών που είχαν ήδη εγκατασταθεί στο χώρο, ο οποίος επρόκειτο να αποτελέσει την Ελλάδα. Αυτοί οι πληθυσμοί, όταν άρχισαν να μιλούν τη γλώσσα των νεοφερμένων, την παραποίησαν με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τη γλώσσα που μιλούσαν ήδη - ένα παρόμοιο φαινόμενο συναντάμε στη καθομιλουμένη γαλλική γλώσσα στην παλιά περιοχή της προβηγκιανής. Μπορεί να οφείλεται στη διαδοχική άφιξη των Ελλήνων -γνωρίζουμε πως οι Δωριείς ήταν οι τελευταίοι που ήρθαν τον 12ο αιώνα π.Χ.- οι οποίοι έφερναν μαζί τους κάθε φορά μια ελληνική γλώσσα με διαφορετικό βαθμό εξέλιξης (πρβλ. την περίπτωση της Γαλλικής του Καναδά που, από πολλές απόψεις, είναι πιο αρχαϊκή από τη Γαλλική της Γαλλίας, γιατί αποσπάστηκε νωρίτερα από τον κοινό κλάδο).

Οι διάλεκτοι μπορούν να χωριστούν σε 4 μεγάλες ομάδες: 1) την Ιωνική που περιελάμβανε και την Αττική διάλεκτο, 2) την Αιoλική, 3) την Αρκαδοκυπριακή και 4) την ομάδα των Δυτικών διαλέκτων, συμπεριλαμβανομένης της Δωρικής.

Εξαιτίας των αποικισμών του 8ου και 7ου αιώνα, μιλιόταν η ίδια διάλεκτος σε περιοχές συχνά πολύ απομακρυσμένες η μια από την άλλη. Οι Δωριείς είχαν στείλει αποίκους στη Σικελία και τη Νότια Ιταλία, όπου χρησιμοποιούσαν επίσης τη δωρική διάλεκτο. Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες, μπορούμε να πούμε πως η Ιωνική μιλιόταν στη Μ. Ασία, την Εύβοια και την Αττική. Η Αιολική εχρησιμοποιείτο στη Λέσβο, τη Βοιωτία και τη Θεσσαλία. Η Δωρική ήταν η διάλεκτος που βρισκόταν σε χρήση περισσότερο στη Λακωνία, το Άργος, την Κόρινθο, την Κρήτη, τη Ρόδο και την Κάτω Ιταλία.

Οι διάλεκτοι εξαφανίστηκαν σταδιακά στη ρωμαϊκή εποχή χωρίς να επηρεάσουν σημαντικά την κοινή διάλεκτο. Αυτή η τελευταία διαμορφώθηκε κατά κύριο λόγο με βάση την Ιωνική - Αττική, από την οποία προήλθαν όλες σχεδόν οι διάλεκτοι της νέας Ελληνικής. Αξιοσημείωτη εξαίρεση αποτελεί η Τσακωνική, που μιλιόταν άλλοτε στον Πάρνωνα και σ' ένα μέρος της Αρκαδίας και η οποία διατηρεί τυπικά δωρικά χαρακτηριστικά:α αντί για η και σ αντί για θ (πρβλ. α σάτη = ἡθυγάτηρ), διατήρηση του αρχαίου δίγαμμα [w>v] με συμφωνική μορφή (ο βάνε = το αρνί). Συμβαίνει ίσως το ίδιο με τις νεοελληνικές διαλέκτους της κάτω Ιταλίας.

Παραθέτουμε κάποιες χαρακτηριστικές διαφορές μεταξύ των αρχαίων διαλέκτων:

1. Η ονομαστική πληθυντικού του οριστικού άρθρου είναι οι στην αρκαδοκυπριακή και στην αττική διάλεκτο, αλλού τοι.
2. Το [a] μακρό παραμένει α στις περισσότερες διαλέκτους, εκτός από την Ιωνική, όπου γίνεται παντού η και στην Αττική που δεν μένει α παρά μετά από ρ και φωνήεν: Στη Δωρική ἁμέρα, στην Ιωνική ἡμέρη, στην Αττική ἡμέρα.
3. Η κατάληξη του πρώτου πληθυντικού προσώπου των ρημάτων είναι -μεν στην Αρκαδοκυπριακή και στην Αττική διάλεκτο, έναντι -μες σε όλες τις άλλες (πρβλ. τη λατινική κατάληξη -mus).

Αρχαία ελληνική

Την αρχαία ελληνική τη γνωρίζουμε από μια ποικιλία διαλέκτων. Η αττικοϊωνική περιλαμβάνει φυσικά την ιωνική (τη γλώσσα του Ομήρου και του Ηροδότου) και την αττική, τη γλώσσα της Αττικής και της Αθήνας, την κλασική ελληνική στην οποία έγραψαν οι τραγικοί (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευρυπίδης) και οι κωμικοί (Αριστοφάνης), οι ιστορικοί (Θουκυδίδης) και οι φιλόσοφοι (Πλάτωνας, Αριστοτέλης). Οι δύο διάλεκτοι διέφεραν ελάχιστα μεταξύ τους.

Η αιολική μιλιόταν στη Θεσσαλία και τη Βοιωτία (από όπου μας σώζονται μερικές επιγραφές) και στη Λέσβο (η γλώσσα της ποιήτριας Σαπφώς).

Η αρκαδοκυπριακή μάς είναι γνωστή από επιγραφές της Αρκαδίας και της Κύπρου, της οποίας οι επιγραφές χρονολογούνται από τον 6ο αι. π.Χ. μέχρι τον 1ο αι. μ.Χ. και είναι γραμμένες σε μια συλλαβική γραφή που είναι συγγενής με τη μυκηναϊκή. Η αρκαδοκυπριακή είναι η διάλεκτος των παλαιότερων κατοίκων της Πελοποννήσου, οι οποίοι είτε κατέφυγαν στα βουνά είτε μετανάστευσαν δια θαλάσσης στην Κύπρο, πιθανόν κατά τη διάρκεια της εισβολής των Δωριέων.

Η δυτική ελληνική περιλαμβάνει τη δωρική, η οποία μιλιόταν στη νότια και στην ανατολική Πελοπόννησο (π.χ. στη Σπάρτη) και σε νησιά όπως η Κρήτη και η Ρόδος, καθώς και τη βορειοδυτική ελληνική.

Οι γνώσεις μας για τις τρεις τελευταίες διαλεκτικές ομάδες είναι περιορισμένες. Οι παλαιότερες επιγραφές ανάγονται στον 9ο αι. π.Χ. ενώ η λογοτεχνία πρωτοεμφανίζεται από τα τέλη του 8ου αι. με τον Όμηρο (εικ. 14). Και τα δύο ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, είναι γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο είναι όμως αποτέλεσμα προφορικής παράδοσης. Οι αφηγητές τους τα ανασυνέθεταν κάθε φορά που τα αφηγούνταν, αντλώντας από ένα μεγάλο αριθμό στερεοτυπικών εκφράσεων (λογοτύπων). Η παράδοση στην οποία βασίζονται αυτά τα έπη πρέπει να ήταν πολύ παλαιά, καθώς ορισμένα γλωσσικά στοιχεία τους είναι παλαιότερα από άλλα ή προέρχονται από άλλες διαλέκτους (την αιολική, αλλά πιθανόν και τη μυκηναϊκή).

Η μυκηναϊκή είναι πολύ παλαιότερη. Τη γνωρίζουμε από πήλινες πινακίδες που χρονολογούνται από το 1400 και το 1200 π.Χ. και προέρχονται από την Κνωσό της Κρήτης, από την Πύλο, τις Μυκήνες και τη Θήβα (εικ. 13). Τα κείμενα είναι γραμμένα σε συλλαβική γραφή, που ονομάζεται γραμμική Β και είχε χρησιμοποιηθεί παλαιότερα στην Κρήτη (σε μια παραλλαγή που ονομάζεται γραμμική Α). Η γραμμική Β αποκρυπτογραφήθηκε μόλις το 1952 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Michael Ventris. Αν και έχουμε στη διάθεσή μας χιλιάδες πινακίδες, οι πληροφορίες που περιέχουν είναι περιορισμένες, καθώς στο μεγαλύτερο μέρος τους περιλαμβάνουν καταλόγους απογραφής υλικών και είναι γεμάτες κύρια ονόματα. Επιπλέον, το γεγονός ότι είναι γραμμένες σε συλλαβική γραφή προκαλεί πολλές ασάφειες.