Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Είναι προφανές ότι ο προφορικός λόγος συνέχισε να έχει αξία σε όλες τις κοινωνίες - ακόμα και η σύγχρονη εμμονή στο «χαρτοβασίλειο» του αφήνει, τελικά, κάποιο περιθώριο. Είναι όμως ζήτημα ισορροπίας. Οι μελετητές του κλασικού πολιτισμού χρειάζεται να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στην έκταση της προφορικής επικοινωνίας. Οι μελετητές αυτοί είναι σε τέτοιο βαθμό εξοικειωμένοι με τον αρχαίο κόσμο μέσα από την ανάγνωση γραπτών κειμένων, ώστε απαιτείται αρκετή φαντασία για να εκτιμήσουν την έκταση στην οποία απλώς δεν υπήρχαν ή δεν αξιοποιούνταν γραπτά κείμενα. Στους κλασικούς αιώνες υπήρχε βέβαια αξιοθαύμαστα εκλεπτυσμένο εύρος φιλολογικής και πνευματικής δραστηριότητας. Ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος της, η ελληνική λογοτεχνία προοριζόταν να ακουστεί ή και να τραγουδηθεί -η μετάδοσή της γινόταν έτσι προφορικά- και υπήρχε μια έντονη τάση απέχθειας για τον γραπτό λόγο, ακόμα και από τους πολύ μορφωμένους ανθρώπους: τα έγγραφα δεν θεωρούνταν από μόνα τους επαρκή αποδεικτικά στοιχεία για νομικούς σκοπούς, μέχρι το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα π.Χ. Η πολιτική διεξαγόταν προφορικά. Οι πολίτες της δημοκρατικής Αθήνας άκουγαν οι ίδιοι τις συζητήσεις στην Εκκλησία και ψήφιζαν επ' αυτών επί τόπου. Πολύ λίγα καταγράφονταν, και ο πλησιέστερος ελληνικός όρος για τον «πολιτικό» ήταν «ρήτωρ». Τις τραγωδίες τις παρακολουθούσαν στο θέατρο, και η ρητορική ή η τέχνη του ομιλείν αποτελούσε σημαντικό μέρος της ελληνικής παιδείας. Ένας πολιτισμένος άνθρωπος στην Ελλάδα (και πολύ περισσότερο στη Ρώμη) όφειλε, πάνω απ' όλα, να ομιλεί καλά δημοσίως. Ο Σωκράτης προωθούσε τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις με ανταλλαγή απόψεων και με συζητήσεις, χωρίς να καταγράψει τίποτα. Ο μαθητής του Πλάτων κατηγόρησε τον γραπτό λόγο ως ανεπαρκές μέσο πραγματικής παιδείας και φιλοσοφίας: ενδέχεται να εξέδωσε το δικό του έργο σε διαλογική μορφή με σκοπό να αναπλάσει την ατμόσφαιρα του προφορικού διαλόγου και της συζήτησης, και προς το τέλος της ζωής του ίσως αποφάσισε ότι δεν επιθυμούσε καθόλου να καταγράψει τις σημαντικότερες απόψεις του (Έβδομη Επιστολή, που αποδίδεται στον Πλάτωνα).

Ακόμα κι όταν υπήρχε γραπτό κείμενο, διαβαζόταν μεγαλόφωνα. Λέγεται ότι ο ιστορικός Ηρόδοτος διάβαζε δημοσίως. Τον δεύτερο μ.Χ. αιώνα, ο σοφιστής και φιλόσοφος Λουκιανός θεωρούσε δεδομένο, ακόμα και σ' εκείνη τη λόγια εποχή, ότι ο Ηρόδοςτος είχε φυσικά απαγγείλει τις Ιστορίες του στο πολυπληθές κοινό της Ολυμπίας -και όχι ξεχωριστά σε διάφορους τόπους- απλώς και μόνο επειδή αυτός ήταν ο ταχύτερος και οικονομικότερος τρόπος διάδοσης του έργου του (Λουκιανός, Ηρόδοτος ή Αετίων 1-2). Η δημόσια προφορική μετάδοση των ιδεών συνηθιζόταν ακόμα και τον δεύτερο μ.Χ. αιώνα, και έτσι η κυριαρχία της σε παλαιότερες εποχές θεωρήθηκε προφανής. Με άλλα λόγια, είτε υπήρχε γραπτό κείμενο είτε όχι, η προφορική μετάδοση, η απαγγελία και η διάλεξη κυριαρχούσαν. Οι διαχωριστικές γραμμές χαράσσονταν με πολύ διαφορετικό τρόπο απ' ό,τι σήμερα.