Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 3: Π. Πολίτης. Η σχέση γλώσσας και ιδεολογίας στον λόγο των μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Η φορμαλιστική προσέγγιση της γλώσσας, δηλαδή η μελέτη της γλώσσας ως συστήματος με εσωτερική συνοχή και κανόνες αυτορρύθμισης και μετασχηματισμού, αδυνατεί να εξηγήσει την ποικιλότητα των γλωσσικών χρήσεων σε όλες τις περιστάσεις επικοινωνίας που εκτυλίσσονται αδιάκοπα ή των κειμένων που παράγονται καθημερινά μέσα σε κάθε γλωσσική κοινότητα. Είναι η Λειτουργική Γλωσσολογία του Halliday που δοκιμάστηκε με επιτυχία ως εργαλείο αποκάλυψης του νοήματος που κρύβεται πίσω από ένα πλήθος συντακτικών ή λεξικών επιλογών των χρηστών μιας γλώσσας. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη Λειτουργική Γραμματική του Halliday, ο τρόπος με τον οποίον αναπαριστάνεται στη γλώσσα η πραγματικότητα [ideational function], ο τρόπος με τον οποίον τα συνομιλούντα υποκείμενα χαράσσουν πάνω στη γλώσσα τις οπτικές τους [interpersonal function] και ο τρόπος με τον οποίον η γλώσσα συγκροτείται σε κείμενα συνεκτικά και ερμηνεύσιμα [textual function] αποτελούν τις τρεις "μεγαλειτουργίες", δηλαδή γενικές κατηγορίες γλωσσικών χρήσεων που ικανοποιούν τις ανάγκες της ανθρώπινης επικοινωνίας. Στο πλαίσιο κάθε μιας από τις λειτουργίες αυτές οι χρήστες μιας γλώσσας κάνουν επιλογές συντακτικές, λεξικές και άλλες, προκειμένου να ικανοποιήσουν συγκεκριμένες επικοινωνιακές ανάγκες, και οι επιλογές τους αυτές υποδηλώνουν ιδεολογικές προτιμήσεις λιγότερο ή περισσότερο συνειδητές, σύμφωνα -τουλάχιστον- με τη λεγόμενη Κριτική Γλωσσολογία, που δανείζεται τα εργαλεία της Λειτουργικής Γραμματικής, για να δείξει ότι η συγκρότηση του νοήματος κάθε κειμένου είναι πρωτίστως κοινωνική και δευτερευόντως ατομική διεργασία.

Εφαρμογές του λειτουργικού μοντέλου στη δημοσιογραφική γλώσσα οδήγησαν σε ενδιαφέροντα ευρήματα. Έτσι, για παράδειγμα, ο επίτιτλος (Αλυσιδωτές αντιδράσεις προκαλεί παγκοσμίως η νομισματική θύελλα), ο τίτλος (Κρίσιμη μάχη δίδει ηδραχμή) και ο υπότιτλος (Αντεπίθεση με ισχυρές εφεδρείες εναντίον των ξένων κερδοσκόπων) πρωινής αθηναϊκής εφημερίδας ενεργοποιούν και τις τρεις "μεγαλειτουργίες", ώστε μεταδίδουν στο κοινό της μια σημαντική πληροφορία (οπωσδήποτε οικονομικού χαρακτήρα αλλά σχετικά αδιευκρίνιστη), πλαισιωμένη από κοινωνικές και συναισθηματικές σημασίες. Πιο συγκεκριμένα:

1. η συντακτική εστίαση στο αντικείμενο-πράξη (αντιδράσεις) -ποιων άραγε και τι είδους;-
2. οι εμπρηστικές μεταφορές, που ανοίγουν και κλείνουν τον επίτιτλο εγκαθιστώντας ένα κλίμα πανικού (από τον χώρο της χημείας η πρώτη αλλά με σαφή κοινωνικό προσανατολισμό, από τον χώρο των καιρικών φαινομένων η δεύτερη αλλά με εξίσου σαφή κοινωνικό προσανατολισμό)·
3. η υπόρρητη αξιολόγηση (αλυσιδωτές), όχι ουδέτερη περιγραφή της έκτασης και του είδους των αντιδράσεων·
4. η απόκρυψη μέσω της δεύτερης μεταφοράς του πραγματικού υποκειμένου (δηλαδή μιας συγκεκριμένης οικονομικής διεργασίας) και η βύθισή του στο εσωτερικό της πρότασης, επειδή προφανώς ο συντάκτης θεωρεί σημαντικότερη την καινούρια της πληροφορία, τις "αλυσιδωτές αντιδράσεις", και όχι τη δεδομένη, τη (γνωστή ήδη) "νομισματική θύελλα"·
5. η επιλογή ενός συνεπαγωγικού ρήματος, που προβάλλει ως αιτιώδη, άρα προβλέψιμη, τη σχέση ενός οικονομικού γεγονότος και των συνεπειών του·
6. ακόμη, η επιλογή του ενεστώτα, που δίνει παράταση ζωής σ' ένα τετελεσμένο ίσως γεγονός·
7. η με αξιώσεις οικουμενικότητας τεκμηρίωση (παγκοσμίως)·
8. τέλος, η χρήση λόγιων (παγκοσμίως) και τεχνικών (νομισματική) όρων·

όλα αυτά συνθέτουν ένα μήνυμα με τυπικά πληροφοριακό πυρήνα αλλά συναισθηματικά φορτισμένο, διατυπωμένο σε επίπεδο ύφους υψηλό και τεχνικό συνάμα, με ιεραρχημένη πρώτη τη νέα πληροφορία της πρότασης και "επιμελή" απόκρυψη των κοινωνικών υποκειμένων, και αυτών που ευθύνονται για τη νομισματική θύελλα και εκείνων που υφίστανται τα δεινά της.

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τη γλώσσα του (πριμοδοτημένου με έντονα τυπογραφικά στοιχεία) τίτλου:

1. η εστίαση στο αντικείμενο της πρότασης (νέα πληροφορία)·
2. η ρητή αξιολόγηση (κρίσιμη) μιας αμφίρροπης οικονομικής διαδικασίας·
3. η δραματική μεταφορά από τον χώρο του πολέμου (μάχη) αλλά και η ομόλογη συμβατικοποιημένη έκφραση δίδει μάχη, που φορτίζει συναισθηματικά την πρόταση, καθώς αποσαφηνίζει τις "αλυσιδωτές αντιδράσεις" του επιτίτλου αντιπαραθέτοντας την εθνική μας οικονομία προς διεθνείς οικονομικούς κύκλους·
4. η μετωνυμία (δραχμή) και ο λόγιος τύπος δίδει είναι τα συστατικά ενός δεύτερου μηνύματος που, ενώ προβάλλεται σημειολογικά ως κεντρικό στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας, νοηματικά εξαρτάται από τον επίτιτλο, μαζί με τον οποίο συστήνουν ένα μικρό κείμενο.

Το σκηνικό ολοκληρώνεται στον υπότιτλο με τη συνέχιση της μεταφοράς του πολέμου (αντεπίθεση, εφεδρείες), την εισαγωγή του στερεότυπου ενός "εχθρικού", "κακού" και πολύ συγκεκριμένου Άλλου (των ξένων κερδοσκόπων) και την παράλειψη του ρήματος, που συσκοτίζει την προτασιακή πληροφορία, ευνοεί όμως τη συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας των τίτλων.

Ακόμη κι αν δεν οδηγηθούμε σε μιαν απροκάλυπτα ιδεολογική ανάγνωση ενός δημοσιογραφικού κειμένου, ακολουθώντας τα βήματα της Kριτικής Γλωσσολογίας, που αντιστοιχίζει γλωσσικές στρατηγικές σε ιδεολογικές, δηλαδή πολιτικές/ κοινωνικές, επιλογές του συντάκτη/ ομιλητή, σίγουρα δεν μπορούμε να αρνηθούμε την καταστατική αρχή της Λειτουργικής Γλωσσολογίας, ότι το υφάδι του λόγου μας πηγαινοέρχεται πάνω στο στημόνι των κειμενικών και συμφραστικών δεδομένων του.