Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 9: Πετρούνιας, E. 1984. Nεοελληνική γραμματική και συγκριτική ("αντιπαραθετική") ανάλυση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 118-119, © University Studio Press.

Κοινωνικές διάλεχτοι και επίπεδα λόγου

Διακρίνουμε επίσης διαφορετικά επίπεδα λόγου (styles, registers), που συχνά πλησιάζουν προς τη διάκριση των κοινωνικών διαλέχτων: ύφος επίσημο/ ύφος ανεπίσημο, ύφος γραφτό/ προφορικό, ύφος επιστημονικό-λόγιο-δοκιμιογραφικό-λογοτεχνικό-ουδέτερο-οικείο-λαϊκό-μάγκικο-χυδαίο. Η επιλογή του καθενός καθορίζεται απο το άτομο που απευθυνόμαστε, απο το είδος του μηνύματος και την εντύπωση που θέλουμε να κάνουμε. Λέξεις, εκφράσεις, καμιά φορά προφορά και επιτονισμός κατάλληλα για ένα επίπεδο μπορεί να είναι ακατάλληλα για ένα άλλο.

Συχνά είναι ο συνδυασμός λέξεων, και προπαντός λέξεων που φανερώνουν τυπικές κοινωνικές συνθήκες, που θεωρείται σαν ταιριαστός ή αταίριαστος. Άν κάποιος πει: "τί χαμπάρια, κύριε πρύτανη;" ή θα υποθέσουμε οτι είναι "άξεστος χωριάτης" ή οτι θέλει να κάνει καλαμπούρι ή ίσως οτι θέλει να μειώσει τον συνομιλητή-του. Η αλλαγή σε πιό οικείο ή ακόμη και σε μάγκικο ύφος, προπαντός απο έναν ανώτερο, μπορεί να γίνει όχι οπωσδήποτε για προσβολή, αλλά σάν προσπάθεια πιό άνετης επικοινωνίας. Διαλέγοντας το κατάλληλο επίπεδο λόγου μπορούμε να πετύχουμε μεγαλύτερη οικειότητα ή αντίστροφα να δημιουργήσουμε απόσταση απο τον συνομιλητή ή τον αναγνώστη. Ακριβώς η ταιριαστή χρήση των επίπεδων λόγου είναι κάτι που θα άξιζε να διδάσκεται στα σχολεία.

Άτομα χωρίς γνώση διαφορετικών επίπεδων λόγου, και ακόμη χειρότερα χωρίς κατανόηση της διαφοράς των κοινωνικών διαλέχτων, καταρχή στερούνται διάφορες απολαύσεις που παρέχει η γλώσσα, όπως το χιούμορ ή ο ποιητικός λόγος. Επιπλέον εμποδίζονται στη δουλειά-τους και στην κοινωνική-τους άνοδο. Συχνά άτομα απο τις φτωχότερες τάξεις βρίσκονται γι' αυτό τον λόγο σε μειονεχτική θέση. Αλλά και μορφωμένοι δέν είναι αποτελεσματικοί στη δουλειά-τους, επειδή ούτε οι ίδιοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν, ούτε και καταλαβαίνουν ένα άλλο επίπεδο λόγου ή μιά διαφορετική κοινωνική διάλεχτο. Συχνά το παρατηρούμε αυτό σε θλιβερές συνεντεύξεις που παρουσιάζουν στην τηλεόραση αυτοσχέδιοι ρεπόρτερ και ανειδίκευτοι δημοσιογράφοι.

Η διάκριση ανάμεσα στα επίπεδα λόγου ή στις κοινωνικές διαλέχτους είναι απο τα πιό δύσκολα προβλήματα στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών. Είναι ενδιαφέρον οτι ακόμα κι άν δεχόμαστε την όχι σωστή χρήση που κάνει ένας ξένος σε διάφορα επίπεδα, δύσκολα δεχόμαστε απο μέρος-του τη χρήση της γλώσσας της πιάτσας, άν δεν χειρίζεται τη γλώσσα πραγματικά πολύ καλά.

Το επιστημονικό και το λόγιο ύφος, συχνά η γλώσσα των κρατικών εγγράφων, καμιά φορά και η λογοτεχνία, προσπαθούν να μένουν μέσα σε κάποια παράδοση, επομένως είναι πιό συντηρητικά, και στη συντηρητικότητα βοηθάει η γραφή, που δίνει πληροφορίες για παλιότερες χρήσεις. Έτσι δημιουργείται ένα επίσημο ύφος που άν αφεθεί αχαλίνωτο, μπορεί κάποτε να οδηγήσει σε διγλωσσία.

Στην Ελλάδα για πολλές δεκαετίες τον ρόλο του επίσημου ύφους τον έπαιξε η καθαρεύουσα και η καθαρευουσιάνικη παράδοση σ αυτήν την περιοχή δέν έχει ακόμη ξεπεραστεί. Καθώς μάλιστα το επίσημο ύφος το χρησιμοποιούν βασικά οι μορφωμένοι, και καθώς όπως αναφέρθηκε τα επίπεδα λόγου και οι κοινωνικές διάλεχτοι συχνά πλησιάζουν μεταξύ -τους, αυτός είναι ένας βασικός λόγος που το ιδίωμα των μορφωμένων παρουσιάζει έντονες καθαρευουσιάνικες επιδράσεις.