Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

Πρόλογος του συγγραφέα

Όταν μου προτάθηκε να συγγράψω ένα τομίδιο σχετικά με το σχηματισμό των λέξεων της ελληνικής για τη "Γυμνασιακή Γλωσσολογική Βιβλιοθήκη", αρχικά είχα σοβαρούς ενδοιασμούς. Ήμουν βέβαιος ότι με το σημερινό επίπεδο της έρευνας ακόμη κι η σχετική εποπτεία αυτού του κεφαλαίου της ελληνικής γραμματικής ανήκε στη σφαίρα του ανέφικτου. Βέβαια για τη σύνδεση -ιδίως τη μορφολογική- των ελληνικών μέσων σχηματισμού λέξεων με τα ινδοευρωπαϊκά έχει γίνει ουσιαστικά ό,τι μπορούσε να γίνει, και τα πορίσματα, στο έργο του Brugmann Grundri ß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachenκαι στην Griechische Grammatikτων Brugmann-Thumb, είναι εύκολα προσιτά. Ο στόχος όμως της "Γυμνασιακής Γλωσσολογικής Βιβλιοθήκης" επιβάλλει να αποδίδεται πολύ λιγότερη σημασία σ' αυτή την πλευρά. Από την άλλη μεριά οι προηγούμενες γενιές φιλολόγων-γραμματικών επεξεργάστηκαν τα δεδομένα της ελληνικής και την αδρομερή ή λεπτομερή διάρθρωσή τους (τα πιο ουσιώδη μπορεί να τα βρει κανείς στη Γραμματική των Kühner-Blass)· αλλά κι ένα τέτοιο σύστημα μικροκλάδων μορφολογίας και σημασιολογίας λίγο θα μπορούσε να βοηθήσει τον αναγνώστη στο σημείο αυτό. Παράλληλα είχα στο νου μου μια ιδεατή εικόνα, για να το πω με συντομία, μια ιστορία των μέσων σχηματισμού λέξεων της ελληνικής^[3]. Οι μελέτες, που δημοσιεύτηκαν τον τελευταίο καιρό για την ιστορία μεμονωμένων σχηματισμών, μας επιτρέπουν να διαισθανθούμε αυτό που λείπει ακόμη σε πολύ μεγαλύτερες περιοχές. Και το απαραίτητο συμπλήρωμα, μια σειρά συγχρονικών τομών στις δυνατότητες σχηματισμού λέξεων συγκεκριμένων γλωσσικών περιόδων, διαλέκτων, γραμματειακών ειδών και συγγραφέων^[4] δεν έχει αναγνωριστεί ακόμη ως ζητούμενο. Υπό αυτές τις συνθήκες το καθορισμένο έργο μού φαινόταν άχαρο και ανέφικτο. Παρ' όλα αυτά το ανέλαβα, επειδή επικράτησαν οι ακόλουθες σκέψεις: Στόχος δεν είναι να γραφτεί ένα εξαντλητικό εγχειρίδιο, αλλά να δοθεί μια συμπυκνωμένη και εύκολα κατανοητή παρουσίαση των σημαντικότερων πορισμάτων της μέχρι τώρα κατακερματισμένης σε μονογραφίες και συνήθως όχι ευρύτερα προσιτής έρευνας, και ίσως εξίσου μια παρότρυνση για την κάλυψη των κενών. Χρειάζονται εξάλλου και εκείνα τα βιβλία που βλασταίνουν από την ελπίδα να ξεπεραστούν γρήγορα και να τροφοδοτήσουν άλλα, ανώτερα εγχειρήματα. Ασφαλώς ένα έργο δεν μπορεί να προκύψει από ένα μόνο καλούπι· πρέπει να είναι ένα μείγμα ιστορίας και περιγραφής στοιχείων με λοξές ματιές στην προϊστορία, όπου αυτή διευκολύνει την κατανόηση. Αν οι δύο στόχοι, να προσφέρω δηλαδή μια γενική εισαγωγή στη γλωσσολογική πραγμάτευση του σχηματισμού των λέξεων και να συνθέσω από τα κύρια μέρη του ελληνικού αποθέματος μια συνολική εικόνα, δεν αλληλοαναιρούνται, μπορώ να είμαι ευχαριστημένος.

Μια περαιτέρω συνέπεια της ασυμμετρίας της έως τώρα έρευνας είναι ότι αναγκαζόμουν μερικές φορές να γεφυρώνω επιμέρους χάσματα με τολμηρές εικασίες και να στηρίζομαι περισσότερο στη διαίσθηση παρά σε πλήρεις συλλογές υλικού, που έπρεπε να αποτελούν το αντικείμενο πολυάριθμων εξειδικευμένων εργασιών. Το υλικό παρουσιάζει έτσι κι αλλιώς ιδιαίτερες δυσκολίες: Τη φθογγολογική και μορφολογική κατάσταση της ελληνικής τη γνωρίζουμε επαρκώς από την παράδοση, με εξαίρεση τις διαλέκτους, που οι γραμματειακές και επιγραφικές μαρτυρίες τους είναι πενιχρές· αντίθετα, τα κενά της παράδοσης σε σχέση με το σχηματισμό των λέξεων γίνονται αναγκαστικά πολύ πιο αισθητά, γιατί η διάκριση της γλώσσας σε διαλέκτους και ζωτικές περιοχές εκφράζεται κυρίως στο λεξιλόγιο και στα μέσα σχηματισμού λέξεων, όπου δηλαδή η ανισομέρεια και η μονομέρεια της παράδοσης προβάλλουν εντονότερα, και επειδή ο πλούτος των έτοιμων σχηματισμών είναι πολύ μεγαλύτερος, οι δυνατότητες δημιουργίας νεολογισμών είναι πολύ πιο ποικίλες απ' ό,τι στο χώρο των φθόγγων και των τύπων. Πάντως μπορούμε να δεχτούμε ότι προκύπτει μια συνολική εικόνα περισσότερο ημιτελής παρά εσφαλμένη.

Ακόμη μια λέξη για τους περιορισμούς του υλικού: Το προκείμενο βιβλίο στοχεύει να πραγματευτεί το σχηματισμό λέξεων, όχι το σχηματισμό τύπων. Έχουν εξαιρεθεί λοιπόν το σύνολο των κλίσεων και των συζυγιών, όλα τα σχηματιστικά μέσα που δηλώνουν πτώση, γραμματικό πρόσωπο, χρόνο, έγκλιση κτλ.· ούτε τα παραθετικά των επιθέτων και ο σχηματισμός των επιρρημάτων μας ενδιαφέρουν εδώ σε συστηματική βάση, αλλά μόνο στο βαθμό που συμμετέχουν στην επιθηματική παραγωγή και στη σύνθεση· για παράδειγμα η επιρρηματική κατάληξη -ως δεν είναι παραγωγικό επίθημα, γιατί έχει ενταχθεί απόλυτα στο κλιτικό σύστημα, έχει γίνει κανονική λειτουργία του επιθέτου.

Τέλος, πρέπει να παρατηρήσω, για πρώτη και τελευταία φορά, ότι, ακολουθώντας τη συνήθεια της "Γυμνασιακής Γλωσσολογικής Βιβλιοθήκης", απέφυγα τις βιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο. Ως εισαγωγή στη βιβλιογραφία λειτουργεί η επιλογή βιβλιογραφίας που προτάσσεται. Ο ειδήμονας θα αντιληφθεί από μόνος του ότι πέρα από τα προαναφερθέντα εγχειρίδια, πολλά, ίσως τα περισσότερα, από άποψη μεθόδου και υλικού, τα οφείλω στον E. Fraenkel.

Το παράρτημα στοχεύει να δείξει ότι, παρά τις όποιες ελλείψεις, οι αρχαίοι γραμματικοί, πλάι σε τυχαίες μεμονωμένες εύστοχες παρατηρήσεις τους, έχουν να επιδείξουν ενδελεχή έρευνα και οξύνοες ομαδοποιήσεις.

Κλείνοντας ευχαριστώ θερμά όσους συνέβαλαν στην έκδοση του βιβλίου: τον διδάκτορα κύριο W. Altwegg στη Βασιλεία, που έλεγξε το χειρόγραφο από τη σκοπιά του γυμνασιακού καθηγητή και μου έκανε πολύτιμες υποδείξεις· τον καθηγητή κύριο E. Howald στη Ζυρίχη που βοήθησε στο παράρτημα με τις γνώσεις του για τους αρχαίους γραμματικούς. Προπάντων όμως το ότι μπορούσα κάθε τόσο να ζητώ τη συμβουλή του αξιότιμου δασκάλου μου, του καθηγητή κυρίου J. Wackernagel στη Βασιλεία, και να αξιοποιώ τις κριτικές παρατηρήσεις του στα δοκίμια. Μακάρι μια ευνοϊκή υποδοχή του βιβλίου να ανταμείψει όλους τους συνεργάτες για τους κόπους τους!

Ζυρίχη, Μάιος 1917