REDDERE

δίνω πίσω / ανταποδίδω, ξεπληρώνω / αποδίδω, μιμούμαι / αποδίδω σε ξένη γλώσσα, (μεταφράζω ;)

Η μεταφραστική ιστορία του ρήματος, όσο μπορεί να συμπεράνει κανείς από τα λεξικά, φαίνεται να είναι σύντομη και περιορισμένη. Ξεκινά από τον Κικέρωνα και εξαντλείται μέσα στα όρια της αυγούστειας λογοτεχνίας. Μολονότι αφορά κυρίως τη λογοτεχνική μετάφραση, στην ουσία δεν ξεπερνά τη σημασία "αποδίδω, διατυπώνω, εκφράζω κάτι στα λατινικά", λειτουργώντας περίπου όπως το exprimere. Δεν είναι τυχαίο ότι απαντά σε συμφραζόμενα όπου συνυπάρχουν και άλλοι μεταφραστικοί όροι, και αυτοί είναι που του προσδίδουν την όποια μεταφραστική του σημασία.

Ας σημειωθεί ότι τη μεταφραστική σημασία του ρήματος επισημαίνει μόνον το Lewis-Short ("to give back in speech or writing, i.e. to translate").

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Κικέρων, de oratore 1.155
• 2. Κικέρων, de optimo genere oratorum 13-14
• 3. Oράτιος, Ars Poetica 133-134
• 4. Oβίδιος, Tristia 5.7.54

1. Κικέρων, de oratore 1.155

postea mihi placuit, eoque sum usus adolescens, ut summorum oratorum graecas orationes explicarem. quibus lectis hoc assequebar, ut, cum ea quae legerem graece latine redderem, non solum optimis verbis uterer, et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam verba imitando, quae nova nostris essent, dummodo essent idonea.
 
Έπειτα μου φάνηκε καλό (και το έκανα στα νιάτα μου) να μεταφράσω τους λόγους των μεγαλύτερων ελλήνων ρητόρων. Αφού τους διάβασα, επιζητούσα τούτο: καθώς θα απέδιδα στα λατινικά όσα διάβαζα στα ελληνικά, όχι μόνον να χρησιμοποιώ τις πιο καλές λέξεις, έστω και της κοινής χρήσης, αλλά και μιμούμενος το πρωτότυπο να αποτυπώνω κάποιες λέξεις που θα ήταν καινούριες για τη γλώσσα μας, με την προϋπόθεση βέβαια να ήταν ταιριαστές.

Το reddere προφανώς σχετίζεται με τη μεταφραστική διαδικασία αλλά δεν φαίνεται να έχει κάποια ιδιαίτερη ποιοτική απόχρωση πέραν του ότι σημαίνει κάτι πιο συγκεκριμένο από το γενικό explicare, πιθανώς την έμφαση στον τρόπο έκφρασης. Είναι χαρακτηριστικό πάντως ότι δεν ταυτίζεται με το exprimere, καθώς αυτό έρχεται να επεξηγήσει σαφέστερα τη διαδικασία του reddere.

2. Κικέρων, de optimo genere oratorum 13-14

sed cum in eo magnus error esset quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi.
 
Καθώς, λοιπόν, υπήρχε μεγάλη πλάνη για την ποιότητα του ύφους της ρητορικής τους, θεώρησα ότι πρέπει να αναλάβω έναν μόχθο χρήσιμο για τους μελετητές, αν και όχι απαραίτητο για μένα τον ίδιο. Μετέφρασα δηλαδή από την αττική διάλεκτο τους εξαιρετικής σπουδαιότητας και μεταξύ τους αντικρουόμενους λόγους δύο ικανότατων ρητόρων, του Δημοσθένη και του Αισχίνη. Δεν τους μετέφρασα ως απλός διερμηνέας, αλλά ως ρήτορας: διατήρησα τις ίδιες ιδέες αλλά και τον τρόπο διατύπωσής τους, αυτό που θα λέγαμε "σχήματα διανοίας", και χρησιμοποίησα γλώσσα ταιριαστή στη δική μας ρητορική εμπειρία. Με αυτόν τον τρόπο δεν θεώρησα απαραίτητη μια λέξη προς λέξη απόδοση, αλλά διέσωσα το γενικό ύφος και τη δύναμη της γλώσσας.

Ο προσδιορισμός verbum pro verbo παραπέμπει στη μεταφραστική χρήση του exprimere, και φαίνεται όντως ότι το reddere δηλώνει εδώ τη μηχανική παρακολούθηση του πρωτότυπου κειμένου, συνεπώς κινείται στο επίπεδο της διατύπωσης.

3. Oράτιος, Ars Poetica 133-134

nec verbo verbum curabis reddere fidus / interpres.
 
Μήτε να επιζητείς μια λέξη προς λέξη απόδοση σαν πιστός μεταφραστής.

Η χρήση του reddere φαίνεται ίδια με εκείνη του προηγούμενου παραδείγματος (Κικέρων, De optimo genere oratorum 13-14), καθώς μάλιστα συντηρείται τόσο ο προσδιορισμός όσο και η αρνητική αποτίμηση αυτού του τύπου μεταφραστικής εργασίας.

4. Oβίδιος, Tristia 5.7.54

in paucis remanent Graecae vestigia linguae
haec quoque iam Getico barbara facta sono.
unus in hoc nemo est populo, qui forte Latine
quaelibet e medio reddere verba queat.
 
Λίγοι μόνον γνωρίζουν ίχνη της ελληνικής γλώσσας, που κι αυτά όμως γίνονται βαρβαρικά από τη γετική προφορά τους. Μέσα σε τούτον τον λαό δεν υπάρχει κανένας που να μπορούσε ίσως να εκφράσει έστω και μια οποιαδήποτε λέξη στα λατινικά.

Μολονότι το Lewis-Short παραπέμπει στο χωρίο για να υποστηρίξει τη μεταφραστική σημασία του reddere, είναι αμφίβολο κατά πόσον το ρήμα δηλώνει κάτι περισσότερο από τη δυνατότητα έκφρασης κάποιου ομιλητή σε ξένη γλώσσα, κάτι προφανώς διαφορετικό από την τεχνική σημασία του "μεταφράζω".