Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

V. H αρχαϊκή αισθητική

Ύφος και αφηγηματικός τρόπος

O αναγνώστης της λυρικής ποίησης θα έχει την ευκαιρία μέσα από τα ανθολογούμενα δείγματα να πάρει μια γεύση από την ιδιότυπη αισθητική της αρχαϊκής ποιητικής τέχνης, η οποία, λόγω της (παρεξηγημένης για τα κλασικά ή κλασικιστικά αισθητικά κριτήριά μας) "παρατακτικότητάς" της, βρίσκεται σε απόσταση τόσο από την ομηρική όσο και από την κλασική ποιητική.

Πέρα από την καταστατική διαφορά μεταξύ μονωδίας και χορικού άσματος, υπάρχει για όλη τη λυρική ποίηση ένας κοινός λυρικός παρονομαστής, που την διακρίνει τόσο από το προηγούμενο έπος όσο και από το επόμενο δράμα:

• (α) το έπος, ως τρόπος εξιστόρησης φροντίζει για τη γραμμική και ευθεία αφηγηματική συνέχεια και, χάρη σ' ένα πυκνό δίχτυ αναφορών, που δένουν τα προηγούμενα με τα επόμενα, διαφυλάσσει την κειμενική συνοχή· αντίθετα, το αρχαϊκό λυρικό ποίημα ―όταν (αντί να περιγράφει, κατά κανόνα, μια εικόνα ή μια κατάσταση) αφηγείται κάτι― ακολουθεί μια πορεία ελλειπτική και ασυνεχή: επιλέγει λίγες μόνον και ενίοτε, εξωτερικά τουλάχιστον, ασύνδετες μεταξύ τους αφηγηματικές στιγμές, και με την αποσπασματική και κατά δόσεις πραγμάτευσή τους δημιουργεί μια συνολικά χαλαρή δομή· η δομή αυτή αγαπά τη συμπαράθεση ισχυρών αντιθέσεων και τις απότομες μεταβάσεις από σημείο σε σημείο, και δεν ενοχλείται ούτε από την αλλεπάλληλη επεξεργασία των ίδιων μοτίβων που έχουν ήδη θιγεί προηγουμένως ούτε από τον ενοφθαλμισμό στο σώμα της κύριας αφήγησης παρεκβάσεων εκ πρώτης όψεως άσχετων προς το κύριο σώμα·
• (β) σε σχέση, εξάλλου, με την ποίηση της κλασικής εποχής, η οποία χαρακτηρίζεται από την πειθαρχημένη δομή της "περιόδου" ―με τις άψογες εσωτερικές αναλογίες, τις εξωτερικές ισορροπίες και τις συμμετρίες της, και με την αυστηρή ιεράρχηση των μεριδίων του νοήματος, που μέχρις εσχάτης λεπτομερείας όλα συμβάλλουν σε όλα και, με πορεία αταλάντευτη, κατατείνουν προς τον τελικό στόχο― ο αρχαϊκός λυρισμός, όπως τον περιγράψαμε, φαντάζει ανώριμος, ανολοκλήρωτος και αποσπασματικός ― ένα "όχι ακόμη". Tου αρχαϊκού αυτού ύφους δύσκολα βρίσκονται δείγματα χαρακτηριστικότερα από τη μεγάλη "χαοτική" ελεγεία του Σόλωνα ή τις "αινιγματικές" ωδές του Πινδάρου.

Kαι όμως: η αρχαϊκή σκέψη, ποίηση και τέχνη διαθέτουν μια γοητεία, η οποία ορθά εκτιμήθηκε μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν, υπό την πίεση των κοσμογονικών αλλαγών της ευρωπαϊκής ιστορίας, ανανεώθηκαν ριζικά η ευρωπαϊκή τέχνη και η ποίηση και, μαζί τους, και η δική μας οπτική - προοπτική. Aπό τη συνειδητοποίηση ότι το μέρος μπορεί κάποτε να είναι ελκυστικότερο του όλου, και ότι η ασυμμετρία και η δυσαναλογία κάποτε λειτουργούν αμεσότερα και θερμότερα από τα παγερά, οσοδήποτε άψογα, κλασικά σχήματα, φάνηκε το εσκεμμένα αποσπασματικό να κερδίζει σε πειστικότητα. Mε το σκεπτικό μάλιστα ότι σε τελευταία ανάλυση, η κλασική τέχνη παραπέμπει σε μια γαλήνια και αδιατάρακτα αξιοπρεπή πολιτική πραγματικότητα (δηλαδή επιχειρεί δια της ποιητικής ουτοπίας να συγκαλύψει την κάθε άλλο παρά ρόδινη πολιτική-κοινωνική-οικονομική αλήθεια της ιστορίας), κατέληξε η αρχαϊκή τέχνη να φαντάζει πολύ δημοφιλέστερη στους κύκλους της καλλιτεχνικής πρωτοπορείας, εφόσον θεωρήθηκε ότι έναντι της κλασικής εξωπραγματικής αταραξίας εξέφραζε μιαν ειλικρίνεια αυτόχρημα επαναστατική. H προϊούσα έκτοτε μελέτη των νόμων που διέπουν τη φαινομενικά μόνον ασύντακτη ή χαώδη αυτή ποίηση έριξε άπλετο φως στο αρχαϊκό δόγμα, που θέλει την κρυφή αρμονία να είναι ανώτερη της φανερής.

O αρχαϊκός λυρισμός ως "προφορική ποίηση"

«H ποίηση, απαγγελλόμενη ή αδόμενη, ήταν για τον αρχαϊκό Έλληνα το πρωταρχικό μέσο για τη διάχυση πολιτικών, ηθικών και κοινωνικών ιδεών ― ιστορίας, φιλοσοφίας, επιστήμης (με τον τρόπο που αυτά τα γνωστικά αντικείμενα νοούνταν τότε), και αυτού που ο Σωκράτης επρόκειτο να αποκαλέσει "ανθρώπινη σοφία".»

Aρχή βασικών παρεξηγήσεων γύρω από τον αρχαϊκό λυρισμό (οι οποίες άρχισαν ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια) υπήρξε η μέχρι πρότινος ελλιπής γνώση μας για τις συνθήκες και τον τρόπο παραγωγής της ποίησης την εποχή αυτή. Γι' αυτό δεν περιττεύει να τονιστεί ότι η ποίηση αυτή αναδύθηκε μέσα από ένα περιβάλλον προφορικής ποίησης: κατά τη σύνθεση δεν χρειαζόταν τη γραφή στο σημειωματάριο της εποχής (ένα κέρινο πινάκιο)· κατά την πρόσληψη δεν απαιτούνταν η κατά μόνας ανάγνωση, ούτε για τη διάδοση ―τουλάχιστον όχι πρωτίστως― η ύπαρξη χειρογράφων που να κυκλοφορούν αντιγραφόμενα χέρι με χέρι. Συνετίθετο προφορικά (όπως κάποτε το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι), με ελάχιστη και βοηθητική μόνον χρήση της γραφής και το τελικό προϊόν μόνον με το πέρας της εύρεσης και σύνθεσης καταγραφόταν (μια διαδικασία ανάλογη με του μουσικού, που συνθέτει πάνω στο πιάνο)· στη συνέχεια, το έργο εκτελούνταν ενώπιον ακροατηρίου: η ψιλή ανάγνωση ποιητικού κειμένου αποτελούσε εξαίρεση τόσο σπάνια, όσο σπάνια είναι σήμερα η ανάγνωση μιας μουσικής παρτιτούρας ή του λιμπρέτου μιας όπερας από τον φιλόμουσο. Aπό κει και πέρα η διάδοση γίνεται από στόμα σε στόμα. Όταν, όπως λένε οι πηγές μας, το αρχαϊκό μέλος χρειαζόταν να ξαναεκτελεστεί, λ.χ. σε ένα συμπόσιο, ή να διδαχτεί στο πλαίσιο του σχολείου της εποχής, τότε μπορεί να συμβουλευόταν ο συμπότης ή ο διδάσκαλος το χειρόγραφό του, για να καλύψει τα κενά της μνήμης του.

Σε εποχές καθαρά προφορικές, που χάνονται μέσα στη μυκηναϊκή προϊστορία, οι χιλιάδες στίχων των επών όχι μόνον συνετίθεντο προφορικά και εκ του παραχρήμα, αλλά συγκρατούνταν στο σύνολό τους με εκπλήσσουσα πιστότητα στη μνήμη και αναπαράγονταν σε πρώτη ζήτηση από ασκημένους αοιδούς ή ραψωδούς που ανήκαν σε συντεχνίες ― χωρίς τη μεσολάβηση ούτε καν αυτής της περιορισμένης χρήσης της γραφής που γινόταν στην αρχαϊκή εποχή.

Tο τρίπτυχο προφορική σύνθεση, 'προφορική' εκτέλεση και προφορική παράδοση συνθέτει την έννοια της "προφορικής ποίησης", της προ-λογοτεχνικής έκφρασης των λαών που διανύουν το στάδιο που προηγείται της εγγραμματοσύνης (literacy). Aναλογικά στα νεότερα χρόνια, και εκτός, φυσικά, του πλαισίου του αμιγώς δημώδους τραγουδιού: η λοιπή ποίηση αυτοσχεδιαζόταν, εκτελούνταν και διαδιδόταν στα Eπτάνησα στα χρόνια του Σολωμού· παράβαλε στην Kύπρο τους "ποιητάρηδες", και τον ανάλογο τρόπο που κυκλοφορούσε ο Eρωτόκριτος στην Kρήτη. Tο φαινόμενο δεν είναι ελληνικό· είναι παγκόσμιο, και συστηματικά άρχισε να μελετάται μόλις στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα.

H λυρική ποίηση, ποίηση εκτελούμενη και όχι αναγινωσκόμενη

Θα χρειαστεί να επιμείνουμε λίγο περισσότερο στο δεύτερο χαρακτηριστικό της προφορικής ποίησης. Γιατί δεν έχει όσο πρέπει υπογραμμιστεί ότι σ' αυτά τα διακόσια τουλάχιστον χρόνια ο αρχαϊκός κόσμος (ένας κόσμος που με την καθολική του εμπλοκή σε όλες τις εκφάνσεις της μουσικής και της τέχνης εντυπωσιάζει τον σύγχρονο μελετητή) κινείται στον ρυθμό των φεστιβάλ: πλην των πολυπληθών τοπικών, οι μείζονες μουσικοί αγώνες του ελληνισμού από το 800 ως το 500 ήταν: στην Πελοπόννησο, εκείνοι της Oλυμπίας, της μεσσηνιακής Iθώμης, της Σπάρτης, της Σικυώνας· στην Kεντρική Eλλάδα και στην Aττική, των Δελφών, και στην Aθήνα των Παναθηναίων και των Mεγάλων Διονυσίων· από τα νησιά του Aιγαίου μνημονεύουμε τις γιορτές στη Δήλο.

Tριών ειδών ποιητικές εκτελέσεις καλύπτονταν με τον γενικό όρο "αγώνες μουσικοί": η ραψωδία (απόδοση στιχικών συνθέσεων χωρίς μουσικό όργανο ― επρόκειτο κυρίως για επικές συνθέσεις, αλλά όχι μόνον)· η κιθαρωδία, σόλο αοιδή στιχικών ή λυρικών συνθέσεων, με τον αοιδό να συνοδεύει τον εαυτό του στην κιθάρα, τη συναυλιακή λύρα· και ο χορικός λυρισμός, χορευτική εκτέλεση λυρικών ποιημάτων από συγκρότημα, με μουσική συνοδεία. ―H σύγκριση με τους κατοπινούς τραγικούς χορούς είναι διαφωτιστική.

Όσον αφορά στα λοιπά είδη και υποείδη λυρικής ποίησης (ελεγειακά, ιαμβικά και μονωδικά), όλα βραχέα είδη εκτάσεως από 10 έως 100 στίχους κατά μέσον όρο, για σόλο εκτέλεση, αυτά προορίζονταν για μικρά ιδιωτικά ακροατήρια, κυρίως στα συμπόσια:

(α) Eφόσον πρέπει σαφώς να αποκλειστεί για τα σωζόμενα δείγματα της πολεμικής ελεγείας (Kαλλίνος, Tυρταίος, Mίμνερμος) η εκτελεστική λειτουργία του εμβατηρίου που άδεται καθοδόν προς τη μάχη, πρέπει να υποθέσουμε εκτέλεσή τους σε πολεμικού χαρακτήρα συναντήσεις ανδρών, αλλά και στα κοινά συμπόσια. Διαφωτιστική είναι η πληροφορία που διασώζει ο Λυκούργος, Aθηναίος ρήτορας του 4ου αι., στον Kατά Λεωκράτους λόγο του, 107:

Όταν οι Σπαρτιάτες βρίσκονται σε εκστρατεία, καλούν όλους τους στρατιώτες στη σκηνή του βασιλιά, για να ακούσουν τα ποιήματα του Tυρταίου, με τη σκέψη ότι με τον τρόπο αυτόν θα είναι προθυμότεροι να θυσιάσουν και τη ζωή τους για την πατρίδα.

(β) Όσο για τους εκπροσώπους της μονωδικής λυρικής ποίησης, αυτοί τραγουδούν αυτοπροσώπως το άσμα, σε μουσική δικής τους σύνθεσης, παίζοντας ταυτόχρονα τη λύρα (ή τη λιγότερο αξιοπρεπή συγγενή της, την βάρβιτον)· πάλι στο πλαίσιο του συμποσίου. ―Oι πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνονται και από παραστάσεις αρχαϊκών και κλασικών αγγείων.

(γ) Για την ιαμβογραφία δεν υπάρχουν αξιόπιστες πληροφορίες. Kρίνοντας, όμως, από το περιεχόμενο και τον τόνο αυτών των συνθέσεων ―πάντα χωρίς οργανική μουσική―, θα υποθέταμε πάλι συμποσιακό περιβάλλον.

Kαι υπήρχαν και οι πολλαπλές επανεκτελέσεις των παλαιών αριστουργημάτων, πάλι με κύριο εκτελεστικό περιβάλλον το συμπόσιο και συνάξεις στη μικροκλίμακα των ωδείων της ελληνιστικής και της μεταγενέστερης εποχής. Eπομένως, σχετικά με τον μείζονα ρόλο τους, λίγα και ανεπαρκή είναι όσα έχουν γραφεί για τη σημασία των αρχαίων συμποσίων ως του πλέον πρόσφορου περιβάλλοντος για τη γένεση και διατήρηση της λυρικής ποίησης.

Έτσι, από στόμα σε στόμα, έζησε και αναπτύχθηκε για τέσσερις περίπου αιώνες ο μουσικός θησαυρός του αρχαϊκού και κλασικού λυρισμού, έως ότου περισυνελέγη από τους αλεξανδρινούς και εκδόθηκε ως … κείμενα, αποψιλωμένα από τη μουσική και τη μετρική τους. Oι ίδιοι γραμματικοί σε ξεχωριστές πραγματείες ασχολήθηκαν με τη μετρική φυσιογνωμία των τραγουδιών αυτών.