Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

1. Τα ουδέτερα σε -μα

§ 309. Τα ουδέτερα θέματα σε men ανήκουν σ' εκείνα τα επιθήματα που ήδη στα ινδοευρωπαϊκά πρέπει να ήταν πολύ διαδεδομένα και διατήρησαν τη ζωτικότητά τους σε πολλούς γλωσσικούς κλάδους. Η ελληνική σχημάτισε βέβαια από αυτά οδοντικόληκτα θέματα (σε -ματ-)· αλλά, παρότι η διαδικασία της αντικατάστασης δεν έχει διευκρινιστεί εντελώς, η ταύτιση του -ματ- με το - men - ενισχύθηκε από τις αντιστοιχίες ολόκληρης της κατηγορίας και πολλών μεμονωμένων λέξεων: ὄνομα - n ō men - γερμ. Name(γεν. Namen - s)· το παλιό θέμα σε nφαίνεται ακόμη καθαρά στα παράγωγα σε -μαίνειν (§ 219) και στα σύνθετα σε -μων (§ 141 και 312).

§ 310. Στην παραγωγή σε -μα συμμετέχουν σχεδόν όλα τα είδη ρηματικών θεμάτων, πρωτογενή, όπως δει- 'φοβάμαι' (δεῖμα 'φόβος' Όμ.), θη- 'τοποθετώ' (ἀνά-θημα ^[141] 'αφιέρωμα' Όμ.), δεικ- 'δείχνω' (δεῖγμα κλασ.), και μετονοματικά, όπως νοη- 'σκέφτομαι' (νόημα 'σκέψη' Όμ.), κηρυκ- 'ανακοινώνω' (κήρυγμα 'γνωστοποίηση' κλασ.), βουλευ- 'συμβουλεύω' (βούλευμα 'απόφαση' κλασ.). Στα -ίζειν και -άζειν και σε άλλα οδοντικόληκτα θέματα κυριαρχεί το -σμα (πρβ. -σμός § 305): νόμισμα 'έθιμο· νόμισμα' (κλασ.) από το νομίζειν, ἄσπασμα 'αγκάλιασμα, χαιρετισμός' (Ευρ. και μεταγενέστεροι), ἔρεισμα 'στήριγμα' (κλασ.) από το ἐρείδειν, ψεῦσμα 'ψέμα' (κλασ.) από το ψεύδεσθαι· όπως το -σμός έτσι και το -σμα εξαπλώνεται στα ρινικόληκτα θέματα: μίασμα 'κηλίδωση' (κλασ.) από το μιαίνειν, σκλήρυσμα 'σκλήρυνση' (Ιπποκρ.) από το σκληρύνειν. Απεναντίας τα -τμα και -θμα σε αντίθεση με τα -τμος και -θμός (§ 306) θα μπορούσαμε να πούμε πως δεν απαντούν.

§ 311. Η σημασία του -μα εμφανίζει στους ιστορικούς χρόνους τάση στένωσης. Ενώ οι παλιοί σχηματισμοί παρουσιάζουν τις πιο διαφορετικές παραλλαγές των nomina actionis μαζί με κάθε είδους συγκεκριμενοποιήσεις, με αποτέλεσμα συχνά να μην μπορούμε να διαπιστώσουμε κάποια διαφορά μεταξύ -σις, -μα και -μός, η κλασική και η μεταγενέστερη γλώσσα χρησιμοποίησε αυτά τα τρία επιθήματα διαφοροποιώντας τα σε μεγάλο βαθμό: το -σις έμεινε ιδιαίτερα πιστό στο αφηρημένο ρηματικό (όπως το ετυμολογικά συγγενικό λατ. - tio), το -μα διατηρείται για το αποτέλεσμα της ενέργειας ^[142], ενώ το -μός χρησιμοποιείται κυρίως για καταστάσεις. Ασφαλώς όμως εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες, π.χ. ηχητικές προτιμήσεις (έτσι το -ημα προτιμότερο από το -ημός, αλλά το -ισμός προτιμότερο από το -ισμα;), χρονικές, διαλεκτικές και υφολογικές διαφορές (το -μα αναδείχτηκε ιδιαίτερα στη γλώσσα της ιωνικής παιδείας και ήταν το αγαπημένο παιδί της ελληνιστικής λογιοσύνης).