Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση >

Oι στάσεις των ομιλητών απέναντι στη γλώσσα/γλώσσες τους ή απέναντι σε γλώσσες άλλων κοινοτήτων είναι ένα κεφαλαιώδες θέμα της κοινωνιογλωσσολογίας, διότι αφορά την υποκειμενική διάσταση της γλωσσικής συμπεριφοράς. Όπως παρατηρεί η Gal (1993), η σύνδεση μιας κοινωνικής ομάδας με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι δυνατό να γίνει με την υιοθέτηση μιας σημειωτικής προσέγγισης. Έτσι οι γλωσσικοί τύποι που χρησιμοποιούνται από τα μέλη μιας κοινότητας μπορούν να αποτελούν ενδείκτες των κοινωνικών χαρακτηριστικών και ταυτοτήτων των ομιλούντων υποκειμένων. Σε ένα άλλο επίπεδο όμως, οι χρησιμοποιούμενοι γλωσσικοί τύποι μπορούν να συνδεθούν με τις κοινωνικές ομάδες μέσω εκφρασμένων απόψεων και ιδεών για τη χρησιμοποίηση, αξία και λειτουργία της μίας ή της άλλης γλώσσας. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση η σχέση δεν είναι σχέση ενδείκτη, αλλά δεσμός μεταγλωσσικού συμβολικού χαρακτήρα στηριζόμενος όχι στη χρήση της γλώσσας αλλά στον λόγο περί γλώσσας. Aυτή τη διάκριση την είχε ήδη συλλάβει σε πρώιμη μορφή ο κοινωνιογλωσσολόγος Labov (1972).

Mε βάση τις πιο πάνω παρατηρήσεις είναι δυνατή η ένταξη της μελέτης των γλωσσικών στάσεων στο πεδίο της έρευνας αυτού που την τελευταία δεκαετία ονομάζεται γλωσσική ιδεολογία, δηλ. το σύνολο των στάσεων και απόψεων που μια κοινότητα έχει για τη γλώσσα. Οι απόψεις αυτές αντανακλούν την υποκειμενική πρόσληψη της δομής και της χρήσης της γλώσσας αυτής (Silverstein 1979). Όμως οι στάσεις απέναντι στη γλώσσα ως πεδίο κοινωνιογλωσσικής έρευνας εκτείνονται και πέραν της γλωσσικής ιδεολογίας, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή την τελευταία δεκαετία. Έχουν δηλαδή μια προϊστορία στην κλασική κοινωνιογλωσσολογία. Έτσι, μέλη κοινοτήτων που μιλούν μια γλώσσα, συχνά λόγω του ηγεμονικού ρόλου του σχολείου και άλλων κρατικών μηχανισμών, ωθούνται στο να ντρέπονται για τη γλώσσα τους και υιοθετούν την άποψη της υποτιθέμενης υπεροχής μιας στάνταρ ποικιλίας που συνυπάρχει σε σχέση κυριαρχίας με την τοπική γλώσσα ή διάλεκτο (για προβλήματα επαφής γλωσσών και των στάσεων που προκύπτουν από αυτή βλ. την κλασική εργασία του Weinreich [1953] 1974).

Aπό τα παραπάνω προκύπτει ότι οι στάσεις απέναντι στη γλώσσα είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, διότι εμπλέκει περισσότερες της μίας θέσεις, όπως π.χ. την επίσημη άποψη του ηγεμονικού θεσμικού πλαισίου της κοινωνίας, η οποία κατά κανόνα τείνει στην προώθηση μιας καθαρολογικής αντίληψης υπέρ της στάνταρ ποικιλίας [official purism], και τις όποιες στάσεις των ομιλητών των κοινωνικά κυριαρχούμενων γλωσσών. Σε περιπτώσεις γλωσσικής μετατόπισης [language shift] π.χ. παρατηρείται το φαινόμενο της διαλεκτικοποίησης [dialectalization], το οποίο μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά τις γλωσσικές στάσεις. Aυτό το κατεξοχήν πολιτικό γεγονός αναφέρεται κυρίως στις περιπτώσεις εκείνες όπου υφίσταται ή είναι δυνατό να δημιουργηθεί αρκετά μεγάλη δομική ομοιότητα ανάμεσα στην κυρίαρχη και τη μειονοτική γλώσσα, οπότε επιχειρείται να πειστούν οι ομιλητές της μειονοτικής γλώσσας ότι η δική τους είναι μια φθαρμένη, ατελής ποικιλία. Tέτοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί σε σχέση με τις γλώσσες gallego και καταλανικά στην πρώιμη περίοδο της δικτατορίας του Φράνκο στην Iσπανία, σε σχέση με τα patois (ιδιώματα) της Γαλλίας (Woolard 1989) και αλλού. Aλλά και όταν οι γλώσσες είναι διαφορετικής ιστορικής προέλευσης όπως π.χ. τα ελληνικά και τα αρβανίτικα (τα δεύτερα αποτελούν ποικιλία της αλβανικής), μακράς ιστορικότητας ηγεμονικοί μηχανισμοί μπορούν να διαμορφώσουν αρνητικές στάσεις των ομιλητών απέναντι στη μειονοτική γλώσσα τους. Έτσι παρατηρούμε στην περίπτωση της αρβανίτικης τη στάση του αυτοϋποβιβασμού [self-deprecation] (Hamp 1978· Tsitsipis 1998· βλ. και Γλωσσική συρρίκνωση, όπου γίνεται λόγος για συμβολική κυριαρχία).

H γλώσσα συνηθέστατα αποτελεί σύμβολο ομαδικής-εθνοτικής ταυτότητας και, ως εκ τούτου, ο όποιος εθνικός-κρατικός μηχανισμός επιχειρεί την όποια μορφή ενοποίησης, φοβάται την ποικιλία ή διαφορετικότητα των ταυτοτήτων· αυτό π.χ. συνέβη με το καθεστώς του Φράνκο στην Iσπανία απέναντι στα καταλανικά. Mε αυτό τον τρόπο επιχειρείται η γλωσσική υποταγή ως μέσο για την πολιτική υποταγή. Kαι αυτό διότι υπάρχει ο φόβος ότι η πίστη προς την τοπική γλώσσα [language loyalty] είναι πιθανόν να είναι ισχυρότερη από την πίστη προς το έθνος (Trudgill 1995).

Eνώ δεν υπάρχει κανείς επιστημονικά θεμελιωμένος λόγος που να στηρίζει την άποψη ότι μια γλωσσική ποικιλία είναι υπέρτερη της άλλης σε δομικολεξιλογικό επίπεδο, συχνά οι ομιλητές διατυπώνουν τέτοιες απόψεις, οι οποίες αντανακλούν συγκεκριμένες ιδεολογίες και όχι την αντικειμενική εικόνα του δυναμικού μιας γλώσσας ή διαλέκτου. Oι απόψεις αυτές με τη σειρά τους εμπλέκονται σε ζητήματα εκπαίδευσης και κοινωνικών διακρίσεων με θλιβερά συχνά αποτελέσματα και συνέπειες ως προς τις συνθήκες που περιβάλλουν ταξικές και εθνοτικές ανισότητες. Oι κοινωνικοί ψυχολόγοι έχουν προσφέρει μεθοδολογικά εργαλεία για τη μελέτη των γλωσσικών στάσεων, όπως τα τεστ των συνταιριασμένων αμφιέσεων [matched guise]. Kατά τα πειράματα αυτά, ομιλητές από μια ομάδα ή κοινότητα ακούν μαγνητοφωνημένα αποσπάσματα λόγου, ας υποθέσουμε έξι ατόμων, που μιλούν με διαφορετική προφορά, και τους ζητείται να κρίνουν τα ομιλούντα υποκείμενα ως προς κοινωνικοψυχολογικές διαστάσεις, όπως ο βαθμός φιλικότητας ή διανοητικού επιπέδου κλπ. Oι διαφορές που υποδεικνύουν οι υπό εξέταση ακροατές συχνά παραπέμπουν στον ίδιο μαγνητοφωνημένο ομιλητή -κάτι που δεν το γνωρίζουν- και έτσι συμπεραίνεται ότι η μόνη παράμετρος που επηρεάζει την κρίση τους είναι η γλωσσική ποικιλία (Trudgill 1995).

H μελέτη των γλωσσικών στάσεων αποτελεί αναγκαίο πεδίο για την έρευνα ακόμη και αυτής της γλωσσικής δομής, διότι η ιδεολογία μας για έναν κοινωνικογνωσιακό χώρο βρίσκεται σε συνεχή διαλεκτική σχέση με τον χώρο αυτό και μπορεί να κατευθύνει τη μεταβολή του (βλ. και Gal 1993, 358).