α. Παρουσίαση

Το δοκίμιο, όπως γνωρίζουμε, είναι ένα ιδιαίτερο γραμματειακό είδος που σχετίζεται άμεσα με την πειθώ. Συνδέεται επομένως από τη μια με τον επιστημονικό λόγο και από την άλλη με το ρητορικό λόγο, χωρίς να έχει όμως τονεπικαιρικό χαρακτήρα του. […] "Το δοκίμιο δε μας κεντρίζει και δε μας παρακινεί απλώς σε κάποια πράξη της στιγμής. Κάνει τη στιγμή να έχει διάρκεια" (Scholes and Klaus, 1985). Η ιδιότητα αυτή συνδέει το δοκίμιο με τη λογοτεχνία. Στην περίπτωση αυτή οι συγγραφείς, με έναν έντονο υποκειμενισμό, παρουσιάζουν κυρίως μια πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας, αναπτύσσουν τη σκέψη τους συνειρμικά, χρησιμοποιούν τα πράγματα ως σύμβολα, και συνεπώς παρεκκλίνουν αισθητά από τη γλωσσική νόρμα.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

• Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι το δοκίμιο είναι ένα νόθο είδος, ένα υβρίδιο, κάτι ανάμεσα στην επιστήμη και τη λογοτεχνία και επομένως τα χαρακτηριστικά του είναι μερικές φορές δυσδιάκριτα.
• Να ασκηθούν οι μαθητές να διακρίνουν τα δοκιμιακά από τα λογοτεχνικά κείμενα, καθώς και τις λογοτεχνικές στρατηγικές που μερικά δοκίμια χρησιμοποιούν.
• Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι η παρουσία ή απουσία ορισμένων εκφραστικών μέσων, ανάλογα με την πρόθεση του συγγραφέα/δοκιμιογράφου, κατατάσσει κάθε φορά ειδολογικά ένα κείμενο.
• Να παρατηρήσουν οι μαθητές ότι τα δοκίμια που υιοθετούν χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας αποσκοπούν στην αισθητική αρτιότητα, απευθύνονται κυρίως στην καλαισθησία και το αισθητικό γούστο του αναγνώστη και αποβλέπουν στην τέρψη και την καλλιέργειά του.

Διδακτικό υλικό

"Εκφραση-Εκθεση" Γ' Λυκείου, σ. 86-89.

Επισημάνσεις

Κατά τη διδασκαλία του κεφαλαίου αυτού είναι καλό να αξιοποιηθεί το διάγραμμα της σ. 104 που δείχνει καθαρά τη σχέση του δοκιμίου με τα άλλα είδη κειμένων (λογοτεχνικά και μη λογοτεχνικά). Ειδικά για το δοκίμιο που συγγενεύει με τη λογοτεχνία να επισημανθούν οι λογοτεχνικές στρατηγικές που χρησιμοποιούνται: η υποκειμενική σκοπιά, η πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας, η συνειρμική και διαισθητική ανάπτυξη της σκέψης, η χρήση συμβόλων.

Κατά τη συσχέτιση του δοκιμίου με τις άλλες λογοτεχνικές μορφές - πεζογράφημα, θεατρικό έργο, ποίημα - μπορούμε να θεωρήσουμε το δοκίμιο ως την πιο άμεση και χρηστική λογοτεχνική μορφή και το ποίημα ως την πιο έμμεση και περισσότερο αισθητικής σημασίας μορφή.

Κάθε μορφή μπορεί να χρησιμοποιεί τις τεχνικές των άλλων μορφών. Ετσι, π.χ. ένα δοκίμιο μπορεί να είναι ποιητικό, δραματικό ή αφηγηματικό, όπως επίσης και δοκιμιακό. Ενα ποίημα μπορεί να είναι δοκιμιακό, αφηγηματικό ή δραματικό, όπως επίσης και ποιητικό κ.ο.κ. (Παρουσίαση τεσσάρων χαρακτηριστικών δοκιμίων, που αντιστοιχούν στις ποικιλίες του λογοτεχνικού δοκιμίου, με σχολιασμό τους, βλ. στο Scholes and Klaus, 1985, σ.23-111).

Ενα δοκίμιο είναι περισσότερο δοκιμιακό, όταν μας παρουσιάζεται ως απερίφραστη απόπειρα να πείσει και όταν ο συγγραφέας απευθύνεται σε μας άμεσα. Βέβαια η πειθώ βρίσκεται στο κέντρο όλων των δοκιμίων, αλλά άλλα δοκίμια φανερώνουν την πρόθεσή τους να πείσουν, ενώ άλλα την αποκρύπτουν.

Είναι χρήσιμο επίσης να τονιστεί ότι στο "δοκίμιο πειθούς" έχουμε την απλούστερη λογοτεχνική μορφή: μια θέση που πρέπει να υποστηριχτεί. Η θέση αυτή μπορεί να έπεται ή να προηγείται των αποδείξεων, να διατυπώνεται απερίφραστα ή ανεπαίσθητα. Ο αναγνώστης ενός τέτοιου δοκιμίου πρέπει να ταξινομήσει τις υποθέσεις που φαίνονται απαραίτητες προκειμένου να δεχτεί τη θέση ή προκειμένου να συμφωνήσει με τα επιχειρήματα που διατυπώνονται υπέρ αυτής. Πρέπει να προσέχει επίσης το κύριο μορφικό μέσο/τέχνασμα του λογοτεχνικού δοκιμίου πειθούς: την αναλογία. Η καταλληλότητά της στη λογοτεχνική πειθώ είναι σημαντικός παράγοντας, αφού η αναλογία συνδέει την περίπτωση που συζητείται με άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.

Για συγκριτική μελέτη δοκιμιακών και λογοτεχνικών κειμένων, προτείνεται η άσκηση της σ. 86 με έμφαση στα κείμενα 2, 3, 4, 6, καθώς και οι ασκήσεις των σ. 88-89.

γ. Υποστηρικτικό υλικό για το διδάσκοντα

1. "Εκφραση-Εκθεση" Γ' τεύχος, βιβλίο του καθηγητή, σ. 100-104
2. "Εκφραση-Εκθεση" Α' Λυκείου, τεύχος Α', σ. 31-32 (για τις λειτουργίες της γλώσσας)

Επιλογή βιβλιογραφίας

1. Gutton J.A., A Dictionary of Literary Terms, Penguin Books 1976
2. Δημητρίου Μ., Λεξικό όρων (τόμ. 5), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα
3. Δρακόπουλος Δ., - Ρώμας Χ.Γ., Το δοκίμιο, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα χ.χ.
4. Μαρκαντωνάτου Γ. - Σακελλαριάδη Γ., Λεξικό Λογοτεχνικών Ορων, εκδ. Μαλλιάρης- Παιδεία, Αθήνα 1980
5. Νάκας Θ., Ο Montaigne και το δοκίμιο, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1981
6. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Η Διδασκαλία του δοκιμίου, Λευκωσία 1986
7. Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ, Το δοκίμιο, τεύχος 117
8. Shipley: Dictionary of World Literacy Terms
9. Scholes and Klaus, Στοιχεία του δοκιμίου, εκδ. Κωνσταντινίδη, Θεσ/νίκη 1985