α. Παρουσίαση

Η διδασκαλία της οργάνωσης του λόγου με αιτιολόγηση μπορεί να διαρθρωθεί στους ακόλουθους διδακτικούς άξονες:
 

• Να γίνει σύντομη αναφορά στη σχέση πειθούς και αιτιολόγησης
• Να διερευνηθεί η έννοια του επιχειρήματος και η λειτουργία του σε κείμενο
• Να παρουσιαστεί ο τρόπος οργάνωσης του αποδεικτικού υλικού σε παράγραφο ή σε ευρύτερο κείμενο
• Να γίνει κατανοητό από τους μαθητές ότι ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται το αποδεικτικό υλικό (επιχειρήματα, τεκμήρια) σε ένα κείμενο εξαρτάται από το είδος του κειμένου, τον δέκτη στον οποίο απευθύνεται το κείμενο και το σκοπό για τον οποίο γράφεται, γενικά από την περίσταση της επικοινωνίας.
• Να γίνει επίσης κατανοητό ότι η περίσταση της επικοινωνίας καθορίζει και τη γλώσσα του κειμένου, δηλαδή το επίσημο ή το οικείο ύφος, την αναφορική ή τη μεταφορική γλώσσα του κειμένου κ.ο.κ.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

• Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σημασία και την αξία της πειθούς, να κατανοήσουν δηλαδή ότι δε φτάνει μόνο να έχουν θέσεις και απόψεις, αλλά θα πρέπει να είναι σε θέση να τις στηρίζουν λογικά πείθοντας τους άλλους για την ορθότητά τους.
• Να κατανοήσουν οι μαθητές τι είναι το επιχείρημα και ο συλλογισμός, πώς συνδέονται με την αιτιολόγηση, πώς και πότε χρησιμοποιούνται.
• Να αντιληφθούν, και να εφαρμόσουν στο λόγο τους, πώς οργανώνεται μια παράγραφος και ένα ευρύτερο κείμενο με αιτιολόγηση. Να προσέξουν ακόμα ότι το ευρύτερο κείμενο αντιστοιχίζεται με την παράγραφο, η οποία είναι σμικρογραφία του, αφού παρουσιάζει ανάλογη δομή και οργάνωση.

Περιεχόμενο- διδακτική μεθοδολογία

Η ενότητα αυτή για την οργάνωση του λόγου μπορεί να οργανωθεί σε δύο (2) δίωρα.

Στο 1⁰ δίωρο να διδαχτεί:

• η οργάνωση του λόγου και η πειθώ
• η οργάνωση του λόγου και το επιχείρημα
• η οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση.

Στο 2⁰ δίωρο να διδαχτεί:

• η οργάνωση ευρύτερου κειμένου (έκθεσης) με αιτιολόγηση.

1⁰ δίωρο

Διδακτική διαδικασία στην τάξη

Η διδασκαλία μπορεί να αρχίσει με την ανάγνωση του εισαγωγικού κειμένου για την πειθώ (σ. 106) και με το σχολιασμό του κειμένου αυτού. Στην έννοια του επιχειρήματος εισάγονται οι μαθητές με το απόσπασμα από το ρητορικό λόγο του Δημοσθένη (σ. 101), όπου ο Δημοσθένης προσπαθεί να πείσει τους Αθηναίους να πλήξουν με διπλή τους ενέργεια το Φίλιππο. Η λογική διάρθρωση του λόγου του ρήτορα δίνεται στις σ. 107-108. Οι μαθητές, επίσης, μπορούν να διαβάσουν το κείμενο "Ο ανακριτής…διαρρήκτης" (σ. 108-09). Με βάση τα κείμενα αυτά οι μαθητές οδηγούνται σε έναν ορισμό του επιχειρήματος, ο οποίος άλλωστε δίνεται και στη σ. 108.

• Στην τάξη θα γίνει η σύγκριση του ρητορικού κειμένου με το μαθηματικό θεώρημα της σ. 110.

• Παραλληλισμός του ρητορικού κειμένου με το μαθηματικό θεώρημα : Από τις διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο κείμενα θα μπορούσαμε να σημειώσουμε: τη χρήση των συμβόλων (στα μαθηματικά) σε αντιπαράθεση με τη χρήση των λέξεων (στο ρητορικό κείμενο)^. τη στενή τυπική μαθηματική γλώσσα σε σύγκριση με το νευρώδη λόγο του ρητορικού κειμένου^. την αφαιρετική ικανότητα και τη λεκτική λιτότητα των μαθηματικών σε σχέση με την πλαστική εκφραστικότητα της ρητορείας κτλ.

Κοινό σημείο: Η λογική οργάνωση και η αναφορική χρήση της γλώσσας και στα δύο κείμενα .

Παράλληλα οι μαθητές ενημερώνονται για τους ποικίλους τρόπους αιτιολόγησης και πειθούς (σ. 111-112).

• Στην τάξη μπορούν να γίνουν και κάποιες από τις ασκήσεις που αφορούν την παράγραφο "Η αγάπη του πλούτου" και να εξετάσουν οι μαθητές την οργάνωση μιας παραγράφου με αιτιολόγηση (το διάγραμμα της δομής και της αποδεικτικής διαδικασίας της παραγράφου "Η αγάπη του πλούτου" δίνεται στο βιβλίο του καθηγητή για την Α' Λυκείου, σ.33 ).

• Στην ενότητα αυτή οι μαθητές προσέχουν, επίσης, τις ιδιαιτερότητες στην οργάνωση και στη γλώσσα ενός κειμένου ( θρησκευτικό κείμενο, η "Πεντηκοστή", σ. 99) που δεν έχει στόχο την αιτιολόγηση της θέσης του συγγραφέα. Προχωρούν στη σύγκριση της γλώσσας του κειμένου αυτού με την αναφορική κυρίως λειτουργία της γλώσσας, όπως την ανίχνευσαν στο ρητορικό κείμενο και στο μαθηματικό θεώρημα.

• Το ρητορικό κείμενο και το μαθηματικό θεώρημα έχουν στόχο, όπως είδαμε, να αποδείξουν μια θέση και να πείσουν το δέκτη για την ορθότητά της. Έτσι, και ο λόγος στα κείμενα αυτά διαρθρώνεται λογικά και οργανώνεται με συλλογισμούς, οι οποίοι αναπτύσσουν και στηρίζουν (αιτιολογούν) την αρχική θέση. Στο κείμενο της Βίβλου η πληροφορία που δίνεται στη θεματική περίοδο ("Η πρώτη επίσημη και δυναμική φανέρωση … γιόρταζαν την Πεντηκοστή") δε χρειάζεται να σχολιαστεί περαιτέρω, να αιτιολογηθεί και να στηριχθεί με επιχειρήματα. Η ανάλυση της διάρθρωσης του κειμένου δίνεται στη σ. 105.

Διαφορετικό, λοιπόν, είναι το θέμα, διαφορετικό το είδος του κειμένου και διαφορετικός ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε το κείμενο. Για τους λόγους αυτούς οργανώνεται με τον ιδιαίτερο τρόπο που παρατηρήσατε και χρησιμοποιείται η κατάλληλη γλωσσική ποικιλία.

Εργασία για το σπίτι

Μπορεί να δοθεί μία από τις ασκήσεις που ζητούν την ανάπτυξη σε κείμενο του τρόπου με τον οποίο αποδείχτηκε ένα μαθηματικό θεώρημα: "Γράψτε μια έκθεση…Μικρό δείγμα:" ή "Περιγράψτε υπό τύπον εκθέσεως … των μαθηματικών", σ. 111.

Μπορεί, επίσης, να ζητηθεί η επισήμανση, με μια πρώτη ματιά, βασικών χαρακτηριστικών του λόγου της διαφήμισης, σ. 73, για να συζητηθούν στο επόμενο δίωρο.

2o δίωρο

Κέντρο της διδασκαλίας στο δίωρο αυτό αποτελεί η οργάνωση ευρύτερου κειμένου

(έκθεσης) με αιτιολόγηση . Μπορεί να αξιοποιηθεί το κείμενο για τη γλωσσομάθεια του Μ Τριανταφυλλίδη, σ. 76 -79, που παρουσιάζει ενδιαφέρον από την άποψη της δομής και της οργάνωσης των σκέψεων. Προτείνεται επιλογή των ασκήσεων της σ. 115 για την εργασία στην τάξη. Το δομικό διάγραμμα του κειμένου "Σημασία και χρησιμότητα της γλωσσομάθειας" δίνεται στο βιβλίο του καθηγητή για την Α' Λυκείου, σ. 34.

Οι μαθητές μπορούν να παρατηρήσουν, στη συνέχεια, σε μια πρώτη προσέγγιση, τον ελλειπτικό λόγο της διαφήμισης (σ. 73), τα φανερά επιχειρήματα ή εκείνα που λανθάνουν, και να αντιληφθούν τη σχέση του λόγου με το σκοπό τον οποίο εξυπηρετεί το κείμενο - εδώ η διαφήμιση - κάθε φορά. Να ληφθούν υπόψη στη συζήτηση τα "βοηθητικά στοιχεία" της σ. 72. Μπορούν, επίσης, να τεθούν ερωτήματα όπως:

• Ποια στοιχεία νομίζετε ότι δίνουν αμεσότητα στο ύφος του διαφημιστικού κειμένου;
• Ποιες φράσεις, κατά την άποψή σας, μπορούν να επηρεάσουν το δέκτη προς την κατεύθυνση που προτείνει η διαφήμιση;

Εργασία για το σπίτι

Μπορεί να γίνει στο σπίτι η ανάπτυξη κειμένου από τους μαθητές με αφορμή το κείμενο για τη γλωσσομάθεια και με το ακόλουθο θέμα:

• Ποια είναι η δική σας θέση απέναντι στο πρόβλημα; Ποια είναι τα επιχειρήματα με τα οποία στηρίζετε τη θέση σας;
• Μπορείτε να συμφωνήσετε ή να διαφωνήσετε με τη γνώμη του συγγραφέα, αρκεί να αιτιολογήσετε πειστικά την άποψή σας. Να αναπτύξετε τη θέση σας και τα επιχειρήματά σας σε ένα κείμενο 250 -300 λέξεων, υποθέτοντας ότι εκθέτετε τις απόψεις σας σε μια συζήτηση μέσο του διαδικτύου.

Ή να οργανωθούν σε κείμενο τα επιχειρήματα που εντοπίζουν οι μαθητές στη διαφήμιση:

• Αναπτύξτε εσείς τα επιχειρήματα που λανθάνουν στη διαφήμιση, ώστε να φαίνεται καθαρότερα η οργάνωσή τους, σε ένα κείμενο 50 -60 λέξεων.

Μπορεί, επίσης, να δοθεί κάποια από τις ασκήσεις πύκνωσης των σ. 74-75.

Εναλλακτικά, προτείνεται να γραφτεί κάποιο από τα προτεινόμενα θέματα:

• 1) Να υποθέσετε ότι το Υπουργείο Παιδείας και το Υ.Π.Π.Ο. οργανώνουν μια καμπάνια - εκστρατεία για τη γλωσσομάθεια. Μέσα στο πλαίσιο αυτό:
  • α) να μετασχηματίσετε το κείμενο του Μ. Τριανταφυλλίδη (σ. 76-79) σε αφίσα - διαφήμιση για την αξία της γλωσσομάθειας ή
  • β) να γράψετε μια εκτεταμένη ενημερωτική ανακοίνωση, με σκοπό να πειστούν οι νέοι και οι γονείς τους για την αξία της γλωσσομάθειας, με βασική προϋπόθεση τη γνώση της Νεοελληνικής γλώσσας.
• 2) Να γράψετε ένα κείμενο προς το διευθυντή του σχολείου σας, στο οποίο κάνετε συγκεκριμένες προτάσεις, για να λυθεί ένα πρόβλημα, υποθετικό ή πραγματικό, που αφορά το σχολείο, όπως π.χ. η τοποθέτηση σηματοδότη στη διάβαση έξω από το σχολείο ή το κτίσιμο κλειστού γυμναστηρίου, γηπέδου μπάσκετ, αίθουσας πολλαπλών χρήσεων κτλ. (περίπου 200-250 λέξεις).

Το δεύτερο δίωρο της διδασκαλίας μπορεί να συνδυαστεί με τη γραφή σύντομου κειμένου στην τάξη, σε μία διδακτική ώρα.

Τέτοιο κείμενο μπορεί να είναι μια άσκηση πύκνωσης κειμένου ή κάποιο από τα εναλλακτικά θέματα για ανάπτυξη που δόθηκαν πιο πάνω, στις προτάσεις για "εργασία στο σπίτι".

Αξιολόγηση

Δείγμα για δίωρη γραπτή έκφραση των μαθητών στην τάξη, βλ. σ. 238-239 από τις Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Φιλολογικών μαθημάτων στο Λύκειο, σχολ. έτος 1998-99 (πράσινο βιβλίο).

Διδακτικό υλικό

Το διδακτικό υλικό προέρχεται από τις σελίδες 72, 73, 76-79, 99, 101, 105, 106-115 της ενότητας "Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες", βιβλίο "Έκφραση / Έκθεση", τ.Α' για την Α' Λυκείου, με τη σειρά και την αξιοποίηση που περιγράφονται στη "διδακτική διαδικασία".

γ. Υποστηρικτικό υλικό

1. Από το βιβλίο του καθηγητή για την Α' Λυκείου οι σελίδες 25-26, 30-35.

Κείμενα για μελέτη και εμβάθυνση

1. Για περαιτέρω εμβάθυνση στο θέμα της οργάνωσης του λόγου με αιτιολόγηση προσφέρεται το κείμενο του Χ.Λ.Τσολάκη, 1995, Ο λόγος της παραγράφου, Από το λόγο στη συνείδηση του λόγου, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, σ. 121- 125 (αιτιολόγηση, επεξήγηση).

Βιβλιογραφία

1. Γρηγοριάδης Ν. , 1979, "Το δημιουργικό γράψιμο, η τέχνη και η τεχνική του. 1. Η Παράγραφος", Αθήνα, ρόσημο.
2. Τσολάκης Χ. Λ. , 1995, "Από το λόγο στη συνείδηση του λόγου", Θεσσαλονίκη, Βάνιας.

Λέξεις - κλειδιά: οργάνωση του λόγου, αιτιολόγηση, πειθώ, επιχείρημα, παράγραφος, ευρύτερο κείμενο.