Γλώσσα η Ελληνική - Οι περιπέτειες των λέξεων

• Εισαγωγικά
• Συνοδευτικό υλικό
• Επιστημονική-δημιουργική ομάδα
• Τεχνικά χαρακτηριστικά
• Χαρακτηρισμός – Τύπος Λογισμικού
• Περιγραφή της δομής και των βασικών λειτουργιών του λογισμικού
• Αξιολόγηση επίδοσης μαθητών
• Περιβάλλον διεπαφής
• Χρήση - εκπαιδευτική αξιοποίηση πολυμεσικών εφαρμογών
• Αισθητική αποτίμηση
• Γενική αποτίμηση της παιδαγωγικής αξίας του λογισμικού
• Προτάσεις που διατυπώθηκαν για τη διδακτική αξιοποίηση του λογισμικού
• Συνοπτικός πίνακας χαρακτηριστικών
• Βιβλιογραφικές αναφορές

Εισαγωγικά

Το εκπαιδευτικό λογισμικό "Γλώσσα η Ελληνική - Οι περιπέτειες των λέξεων" σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ) για λογαριασμό του ΥΠΕΠΘ και
του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στο πλαίσιο της Ενέργειας 1.1α «Προγράμματα – Βιβλία» του ΕΠΕΑΕΚ/ 2ο ΚΠΣ. Το διδακτικό υλικό αναπτύχθηκε σύμφωνα με τις προδιαγραφές του έργου «Αναδιατύπωση και εκσυγχρονισμός Προγραμμάτων Σπουδών στον τομέα Γλώσσας με σύγχρονη παραγωγή διδακτικού υλικού» (που ήταν μέρος του 2ου Κ.Π.Σ., ΕΠΕΑΕΚ Ενέργεια 1.1α).
Το λογισμικό απευθύνεται στους μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου. Σύμφωνα με πληροφορία που δημοσιεύεται στην Εκπαιδευτική Πύλη του ΥΠΕΠΘ (http://www.e-yliko.gr/educsoft.htm) «αποδέκτες είναι όλα τα Δημόσια Γυμνάσια και Ενιαία Λύκεια της χώρας». Σύμφωνα με τους δημιουργούς του στοχεύει να βοηθήσει τους μαθητές

• α. να παρακολουθήσουν την πορεία εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας
• β. να συνειδητοποιήσουν τις περιπέτειες των λέξεων
• γ. να εξετάσουν τη διαστρωμάτωση του λεξιλογίου
• δ. να γνωρίσουν τις κοινωνικές και γεωγραφικές διαφοροποιήσεις
• ε. να εντοπίσουν τα στοιχεία που συνθέτουν την πολυμορφία της γλωσσικής έκφρασης σε συγχρονικό επίπεδο.

Συνοδευτικό υλικό

Στον ψηφιακό δίσκο εμπεριέχεται αναλυτικό εγχειρίδιο με οδηγίες χρήσης, εγκατάστασης και αντιμετώπισης πιθανών προβλημάτων χρήσης του προγράμματος.

Επιστημονική-δημιουργική ομάδα

Επιστημονική υπεύθυνη: Ιωάννα Αντωνίου-Κρητικού
Την υπόλοιπη επιστημονική και δημιουργική ομάδα εργασίας απαρτίζουν οι ακόλουθοι συνεργάτες του ΙΕΛ: Γιώργος Καραγιάννης, Γρηγόρης Σταϊνχάουερ, Φωτεινή Σιμιστήρα, Γρηγόρης Παπαματθαιάκης, Λένα Παλαιολόγου.

Τεχνικά χαρακτηριστικά

Λεπτομερείς οδηγίες εγκατάστασης υπάρχουν στο ηλεκτρονικό εγχειρίδιο του λογισμικού. Τοποθετώντας τον οπτικό δίσκο (CD- ROM) στον οδηγό οπτικού δίσκου (CD drive), η εγκατάσταση ξεκινάει αυτόματα.
Το λογισμικό προσφέρει δύο δυνατότητες εγκατάστασης: α. Δικτυακή, για εγκατάσταση του λογισμικού σε τοπικό δίκτυο. β. Τοπική, για εγκατάσταση σε προσωπικό υπολογιστή.
Το λογισμικό δοκιμάστηκε σε Windows ΄98 και Windows ΝΤ, όπου η λειτουργία του δεν παρουσίασε πρόβλημα και σε Windows 2000, όπου παρατηρήθηκαν κάποιες δυσλειτουργίες στη ροή της εφαρμογής.

Χαρακτηρισμός – Τύπος Λογισμικού

Το λογισμικό έχει τη δομή ηλεκτρονικού βιβλίου που συνοδεύεται από πολυμεσικό υλικό και πολυμεσική παρουσίαση των κειμένων, όπου αυτό ενδείκνυται. (ήχος, βίντεο, εικόνα, animation). Ο χρήστης δεν είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει τη γραμμική δομή του, αλλά έχει τη δυνατότητα να επιλέξει την πορεία που θα ακολουθήσει κατά την πλοήγηση. Τα περιεχόμενα κάθε επιμέρους κεφαλαίου (θεωρία, κείμενα, διερεύνηση, δραστηριότητες) απαρτίζουν ένα ενιαίο περιβάλλον διδασκαλίας ενός συγκεκριμένου κάθε φορά γλωσσικού φαινομένου. Η πορεία της διδασκαλίας ή της πλοήγησης στο λογισμικό επιλέγεται από το χρήστη ή τον διδάσκοντα. Για παράδειγμα, ο δάσκαλος έχει τη δυνατότητα να ξεκινήσει από τα κείμενα στοχεύοντας στην επαγωγική κατάκτηση της θεωρίας. Το λογισμικό δεν καταργεί την παρουσία του δασκάλου, αλλά προβλέπει ρόλο και γι’ αυτόν. Για παράδειγμα, ο δάσκαλος, και όχι το ίδιο το πρόγραμμα, αξιολογεί τα κείμενα που παράγουν οι μαθητές και έχουν τη δυνατότητα να εκτυπώσουν

Περιγραφή της δομής και των βασικών λειτουργιών του λογισμικού

Τα περιεχόμενά του λογισμικού, που έχει τη δομή ηλεκτρονικού βιβλίου, όπως ήδη αναφέρθηκε, μοιράζονται σε πέντε βασικές θεματικές ενότητες, οι οποίες αποτελούν και τις αρχικές επιλογές του χρήστη κατά την είσοδό του στο περιβάλλον του λογισμικού. Με την επιλογή μιας από τις βασικές ενότητες προβάλλονται ως επιμέρους επιλογές οι υποενότητές της. Η δομή των περιεχομένων του λογισμικού, οργανωμένη σε βασικές θεματικές ενότητες και υποενότητες, φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα:

Άλλες δύο επιλογές που προσφέρονται επίσης στην αρχική οθόνη είναι οι Γενικές Οδηγίες χρήσης του λογισμικού και η Βιβλιογραφία που περιλαμβάνει τίτλους βιβλίων και άρθρων και ηλεκτρονικές διευθύνσεις που προτείνονται από τους δημιουργούς.

Το βασικό μενού επιλογών που αντικρίζει ο χρήστης του λογισμικού είναι το ίδιο σε κάθε υποενότητα και αποτελείται από τις εξής επιλογές:

• Εισαγωγή: Σύντομο εισαγωγικό κείμενο (το ίδιο σε όλες τις υποενότητες της ίδιας ενότητας) που εντάσσει τις υποενότητες στο γενικό πλαίσιο της ενότητας και τις συνδέει μεταξύ τους.
• Κείμενα: Σύντομα ενδεικτικά κείμενα, που στοχεύουν να λειτουργήσουν ως αντιπροσωπευτικά δείγματα λόγου από διαφορετικές φάσεις εξέλιξης της ελληνικής, διαφορετικές συγχρονικές ποικιλίες (π.χ. διάλεκτοι, ειδικές γλώσσες) και διαφορετικά είδη λόγου (προφορικός-γραπτός, διαφοροποίηση ανάλογα με την περίσταση επικοινωνίας). Τα κείμενα που έχουν επιλεγεί σε κάθε υποενότητα στοχεύουν να αντιπροσωπεύσουν παραδείγματα λόγου που εμπίπτουν στη συγκεκριμένη θεματική της. Στα αρχαιοελληνικά κείμενα ενεργοποιείται η δυνατότητα πρόσβασης σε λεξικό αρχαίων ελληνικών λέξεων με στοιχειώδεις πληροφορίες για τα λήμματα που περιλαμβάνει.
• Ειδικές παρατηρήσεις: Στην επιλογή αυτή φιλοξενείται ένα θεωρητικό κείμενο που επεξηγεί με συντομία τα βασικά ζητήματα που ενδιαφέρουν κάθε υποενότητα.
• Διερεύνηση: Περιλαμβάνει είτε ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν με βάση τις πληροφορίες που δίνονται στα θεωρητικά κείμενα της υποενότητας είτε θέματα προς ανάπτυξη μέσω της παραγωγής γραπτού ή προφορικού λόγου.
• Δραστηριότητες: Πρόκειται για ασκήσεις-ερωτήσεις που πρέπει να απαντηθούν μέσα από τη χρήση συγκεκριμένων εργαλείων (επιλογή πεδίου ή λέξης, αντιστοίχιση πεδίων κτλ). Τα επιμέρους ερωτήματα που περιλαμβάνουν οι ασκήσεις είναι στην πλειοψηφία τους ‘κλειστού τύπου’, με συνηθέστερη μορφή τα ερωτήματα πολλαπλής επιλογής.
• Κειμενογράφος: απλό σημειωματάριο που παρέχει τη δυνατότητα εκτύπωσης.

Όπως φαίνεται από τη σύντομη περιγραφή των επιλογών-εργαλείων του λογισμικού, το υλικό που προσφέρεται μέσα από τα περιεχόμενά του στους χρήστες του αποτελείται κατά κύριο λόγο από τα εξής στοιχεία:

• α) Θεωρητικού περιεχομένου σύντομα επεξηγηματικά κείμενα (Εισαγωγή και Ειδικές παρατηρήσεις) που περιγράφουν βασικές έννοιες και φαινόμενα σχετικά με την ποικιλότητα της ελληνικής γλώσσας στη διαχρονία και τη συγχρονία της. Ορισμένες λέξεις ή φράσεις των κειμένων αυτών αποτελούν ενεργούς δεσμούς (στο συνοδευτικό εγχειρίδιο αποκαλούνται «θερμές λέξεις»), που παραπέμπουν σε κείμενα με σύντομους ορισμούς ή παραδείγματα.

• β) Αυθεντικά κείμενα-δείγματα λόγου, αντιπροσωπευτικά της σχετικής θεωρίας. Και στα κείμενα αυτά υπάρχουν ενεργοί δεσμοί που αυτή τη φορά παραμπέμπουν σε πολυμεσικό υλικό (συνήθως εικόνες, μαγνητοσκοπημένα ή μαγνητοφωνημένα δείγματα λόγου).

• γ) Καθήκοντα που απαιτούν εμπλοκή των μαθητών (Διερεύνηση, Δραστηριότητες). Κάποιες από τις ασκήσεις που περιλαμβάνονται στις Δραστηριότητες στηρίζονται στη χρήση πολυμεσικού υλικού (για παράδειγμα μαγνητοσκοπημένα δείγματα λόγου και διαλόγου). Στην κατηγορία καθηκόντων με τον τίτλο Δραστηριότητες προβλέπεται και σύστημα αξιολόγησης των χρηστών.

Τα βοηθητικά εργαλεία που έχει στη διάθεσή του ο χρήστης είναι η δυνατότητα εκτύπωσης ή ηχογράφησης/εκφώνησης. Ο χρήστης μπορεί να εγκαταλείψει την εφαρμογή όποτε επιθυμεί ή να επιλέξει να πλοηγηθεί σε άλλη ενότητα.

Η εφαρμογή δίνει σε περιορισμένο βαθμό τη δυνατότητα παρέμβασης του ίδιου του εκπαιδευτικού και παραγωγής υλικού από αυτόν. Η δυνατότητα αυτή παρέχεται κατά τη δικτυακή εγκατάσταση του λογισμικού στο δίκτυο του σχολικού εργαστηρίου και είναι διαθέσιμη μέσα από το αρχικό μενού της Έναρξης. Μέσα από την επιλογή «Βιβλίο του Καθηγητή» ο δάσκαλος μπορεί να εισάγει ασκήσεις, να παρακολουθεί την πορεία και την επίδοση των μαθητών στις δραστηριότητες.

Συγκεκριμένα, ο εκπαιδευτικός έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μία δική του ‘ανοιχτού τύπου’ άσκηση για κάθε υποενότητα, η οποία θα εμφανίζεται μέσα από την επιλογή Δραστηριότητες με τον τίτλο Άσκηση Καθηγητή. Στην ουσία, η δυνατότητα που του παρέχει η εφαρμογή είναι να διατυπώσει ένα ερώτημα της έμπνευσής του, το οποίο θα απαντηθεί από τους μαθητές σε χώρο που προβλέπεται στην αντίστοιχη οθόνη.

Αξιολόγηση επίδοσης μαθητών

Το πρόγραμμα ελέγχει τις απαντήσεις των μαθητών στις ασκήσεις. Σε περίπτωση λάθους, αρχικά παραπέμπει το μαθητή στη μελέτη του αντίστοιχου κεφαλαίου, ενώ τη δεύτερη φορά παρουσιάζει τη σωστή απάντηση, προτρέποντας το χρήστη να κάνει τις διορθώσεις. Αποτυπώνει την πορεία του χρήστη στις ασκήσεις και βαθμολογεί την επίδοσή του συνυπολογίζοντας τον αριθμό των ασκήσεων στις οποίες απάντησε και τον αριθμό των προσπαθειών που απαιτήθηκαν.

Περιβάλλον διεπαφής

Το περιβάλλον διεπαφής του λογισμικού με τον χρήστη είναι σαφές και εύχρηστο, καθώς η πλοήγηση στην εφαρμογή γίνεται μέσα από την επιλογή εργαλείων με ξεκάθαρες λειτουργίες, τα οποία είναι κοινά σε κάθε οθόνη και συνοδεύονται από οδηγίες.

Χρήση - εκπαιδευτική αξιοποίηση πολυμεσικών εφαρμογών

Ενδιαφέρουσα είναι η εισαγωγή στο λογισμικό αυθεντικών δειγμάτων λόγου μέσω της μαγνητοφώνησης ή της μαγνητοσκόπησής τους (π.χ στο κεφάλαιο για τις νεοελληνικές διαλέκτους). Πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι κάποια από τα δείγματα αυτά δεν αποτελούν αυθεντικό υλικό.

Αισθητική αποτίμηση

Η ροή της εφαρμογής πλαισιώνεται από κινούμενα γραφικά και συνοδευτικούς ήχους κάπως εξεζητημένης αισθητικής. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να απενεργοποιήσει τα οπτικά και ηχητικά εφέ (με το πλήκτρο F9).

Γενική αποτίμηση της παιδαγωγικής αξίας του λογισμικού

Η εφαρμογή "Γλώσσα η Ελληνική - Οι περιπέτειες των λέξεων" δημιουργήθηκε με προορισμό να χρησιμοποιηθεί στα σχολεία ως υποστηρικτικό υλικό για τη διδασκαλία του μαθήματος της μητρικής γλώσσας στους μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου. Στόχος της δημιουργίας του είναι να προτείνει τη διαχρονική και συγχρονική θεώρηση της γλώσσας και να βοηθήσει του μαθητές να κατανοήσουν την εξέλιξή της αλλά και την πολυμορφία-ποικιλία της σε συγχρονικό επίπεδο (Αντωνίου Κρητικού 2003: 55, Δελή 2001: 61). Αποσκοπεί, με άλλα λόγια, να συμβάλει στην κατάκτηση από τους μαθητές ενημερότητας σχετικά με θέματα που αφορούν την εξέλιξη και την ποικιλότητα της μητρικής τους γλώσσας.

Το λογισμικό είναι οργανωμένο με τη δομή του ηλεκτρονικού βιβλίου και περιλαμβάνει πληροφοριακό και εποπτικό υλικό που θα μπορούσε να περιλαμβάνεται και σε ένα έντυπο εγχειρίδιο αποτελούμενο από τις ίδιες ενότητες-κεφάλαια. Τα επιπλέον στοιχεία που διαθέτει είναι:

α) Αξιοποιεί τις δυνατότητες του ηλεκτρονικού μέσου για την εποπτικότερη παρουσίαση της θεωρίας, καθώς επιτυγχάνει τη σαφέστερη ένταξη κάθε ειδικού θέματος στο γενικότερο πλαίσιο όπου ανήκει. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δυνατότητες του ηλεκτρονικού μέσου μπορούν να απεικονίσουν καλύτερα τη σχέση ανάμεσα στο γενικό και το ειδικό. β) Περιλαμβάνει εποπτικό πολυμεσικό υλικό που δεν θα μπορούσε να παρέχεται από ένα έντυπο μέσο. Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο που έχει να δώσει το συγκεκριμένο λογισμικό είναι το γεγονός ότι οι θεωρητικές περιγραφές και αναλύσεις σχετικά με την ελληνική γλώσσα και την ποικιλότητά της ζωντανεύουν μέσα από μαγνητοφωνημένα και μαγνητοσκοπημένα παραδείγματα. Μειονέκτημα, βέβαια, αποτελεί ότι αρκετά από τα παραδείγματα αυτά υστερούν σε αυθεντικότητα.

Οι περισσότερες λειτουργίες που περιλαμβάνει το λογισμικό θα μπορούσαν να εξυπηρετούνται και με τα μέσα που είναι διαθέσιμα και σε ένα έντυπο. Οι ορισμοί και τα παραδείγματα που δίνονται μέσα από τους ενεργούς δεσμούς θα μπορούσαν να δίνονται σε υποσημειώσεις και σε παραρτήματα, οι απαντήσεις στα ζητήματα υπό διερεύνηση και στα ερωτήματα των ασκήσεων θα μπορούσαν να συμπληρώνονται ή να σημειώνονται με μολύβι και χαρτί, το λεξικό βασικών λέξεων της αρχαίας ελληνικής θα μπορούσε να αποτελεί παράρτημα-γλωσσάρι. Ο αντίλογος μπορεί να είναι ότι μέσα από την ηλεκτρονική εφαρμογή οι πληροφορίες διατίθενται με μεγαλύτερη ευκολία και ταχύτητα μέσα από την επιλογή εικονιδίων-εργαλείων ή λέξεων-ενεργών δεσμών, πράγμα που εξυπηρετεί καλύτερα τον χρήστη από ό,τι η διαδικασία της φυλλομέτρησης ενός βιβλίου.

Τα κομμάτια του λογισμικού που προϋποθέτουν την άμεση εμπλοκή του μαθητή, δηλαδή ορίζουν τα καθήκοντά του έχουν τους τίτλους Διερεύνηση και Δραστηριότητες. Αν και οι τίτλοι αυτοί υπονοούν πρωτότυπες, διερευνητικού τύπου και ενδεχομένως συλλογικές δραστηριότητες και στις δύο περιπτώσεις οδηγούν σε παραδοσιακού τύπου ερωτήσεις και ασκήσεις, αντίστοιχες με όσες υπάρχουν στα βιβλία της γλώσσας όλων των σχολικών βαθμίδων. Δεν έχει προβλεφτεί επομένως η αξιοποίηση των δυνατοτήτων του υπολογιστή σε τοπικό σχολικό δίκτυο για την εκπόνηση συνθετικών δημιουργικών εργασιών από τους μαθητές μέσω της συνεργασίας μεταξύ τους και με τους δασκάλους τους.

Προτάσεις που διατυπώθηκαν για τη διδακτική αξιοποίηση του λογισμικού

1. Ιωάννα Αντωνίου-Κρητικού (2003) Προτείνεται διδασκαλία για την Α΄Λυκείου, με θέμα: Ποικιλία της γλωσσικής έκφρασης στο πλαίσιο του μαθήματος της Έκφρασης- Έκθεσης στο κεφάλαιο «Ποικιλίες Κειμένων».

   Τα θέματα που διερευνώνται είναι 1. Διάκριση προφορικού και γραπτού λόγου 2. Όρια προφορικού και γραπτού λόγου 3. Εξοικείωση με τα χαρακτηριστικά διαφορετικών τύπων γλωσσικής έκφρασης 4. Ευαισθητοποίηση στις ποικίλες αποχρώσεις της γλωσσικής έκφρασης . Συνοδεύεται από φύλλα εργασίας).

2. Χριστίνα Δελή (2001) Προτείνεται διδασκαλία της ενότητας «Οι ποικιλίες της γλώσσας» από το βιβλίο Έκθεση-Έκφραση της Α΄ Λυκείου. Ειδικότερα διερευνώνται οι γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες.
3. Στο www.pi-schools.gr/programs/ktp/ previous_version/ekp-log/docs/glvssa.doc η Μαρία Κασκαντάμη, φιλόλογος- επιμορφώτρια στις ΤΠΕ προτείνει την αξιοποίηση του λογισμικού για τη διδασκαλία του φαινομένου «Κυριολεξία και Μεταφορά»

Συνοπτικός πίνακας χαρακτηριστικών

Βιβλιογραφικές αναφορές

• ΑΝΤΩΝΙΟΥ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ, I. 2003. Ποικιλία της γλωσσικής έκφρασης. Πρόταση διδασκαλίας με χρήση του λογισμικού «Γλώσσα η Ελληνική - Οι περιπέτειες των λέξεων». Φιλολογική 84, 55-58.
• ΔΕΛΗ, Χ. 2001. Γλώσσα η ελληνική. Οι περιπέτειες των λέξεων. Η αξιοποίηση ενός εκπαιδευτικού λογισμικού στη γλωσσική διδασκαλία. Φιλολογική 77, 61-65.