Εισαγωγή

1. Καταγωγή, διαμόρφωση των νεοελληνικών διαλέκτων/ιδιωμάτων

Οι νεοελληνικές διάλεκτοι, όπως γνωρίζουμε σήμερα κυρίως από τις μελέτες του Χατζιδάκι, κατάγονται από την ελληνιστική κοινή και δε συνεχίζουν τις αρχαίες διαλέκτους. Εξαίρεση αποτελεί η τσακωνική που συνεχίζει κατά κάποιο τρόπο την αρχαία δωρική διάλεκτο και στην οποία η κοινή δε μπόρεσε να διεισδύσει. Ο χρόνος διαμόρφωσης των νεοελληνικών διαλέκτων δε μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια· ωστόσο, για παράδειγμα το γεγονός ότι σε μεσαιωνικά δημώδη κυπριακά κείμενα όπως οι Ασσίζες (13. αι.) ή τα «Χρονικά» του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου (15. αι.), παρουσιάζονται διαμορφωμένα τα περισσότερα χαρακτηριστικά της σημερινής κυπριακής διαλέκτου και το γεγονός ότι σε κείμενα της κρητικής λογοτεχνίας όπως ο Ερωτόκριτος ή η Ερωφίλη (17. αι.), εμφανίζονται όλα σχεδόν τα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων της Κρήτης όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, δείχνει ότι η διαλεκτική διαφοροποίηση και ο σχηματισμός των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων είχε συντελεστεί αρκετούς αιώνες νωρίτερα.

2. Διάλεκτος/ιδίωμα

Σε σχέση με τους όρους νεοελληνική διάλεκτος και νεοελληνικό ιδίωμα πρέπει να σημειώσουμε ότι, όπως δέχονται οι περισσότεροι ερευνητές σήμερα, διάλεκτο έχουμε στην περίπτωση μεγάλης γλωσσικής απόκλισης που δυσκολεύει την κατανόηση από τους άλλους ομιλητές, γνώστες της ελληνικής, ενώ στην περίπτωση μικρών τοπικών αποκλίσεων από την κοινή νεοελληνική μπορούμε να κάνουμε λόγο για ιδιώματα. Έτσι ως διάλεκτοι χαρακτηρίζονται η Κατωιταλική, η Ποντιακή, η Καππαδοκική, η Τσακωνική και ενδεχομένως η Κυπριακή (που μαζί με την Κρητική θεωρούνται συχνά από τους ερευνητές ως μια ενδιάμεση κατηγορία μεταξύ της διαλέκτου και του ιδιώματος^[1]), ενώ ως ιδιώματα όλες οι άλλες τοπικές παραλλαγές της (κοινής) νεοελληνικής που μιλιούνται στις διάφορες περιοχές του ελληνόφωνου χώρου: Κρήτη, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Πελοπόννησο, Εύβοια, Επτάνησα, Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Θεσσαλία κλπ.

3. Ταξινόμηση ιδιωμάτων

Η πιο γνωστή κατηγοριοποίηση των νεοελληνικών διαλέκτων/ιδιωμάτων είναι αυτή του Χατζιδάκι (Hatzidakis 1892, 342), κατά την οποία τα νεοελληνικά ιδιώματα χωρίζονται σε βόρεια και νότια (η νοητή γραμμή που χωρίζει τον ελλαδικό χώρο ταυτίζεται τυχαία με τον 38^ο παράλληλο) με βάση τη στένωση των άτονων /ο/ και /e/ σε /u/ και /i/ και την αποβολή των άτονων /i/ και /u/^[2]. Έτσι τα βόρεια λεγόμενα ιδιώματα είναι αυτά στα οποία παρουσιάζονται τα φαινόμενα αυτά και νότια αυτά στα οποία τα παραπάνω φωνήεντα παραμένουν αμετάβλητα.

4. Νεοελληνικές διάλεκτοι/νεοελληνικά ιδιώματα και μεσαιωνική δημώδης ελληνική

Η μεσαιωνική δημώδης ελληνική αποτελεί την πρώιμη νεοελληνική (υστερομεσαιωνική ή πρωτονεοελληνική την ονομάζει ο Κριαράς^[3]) που συνεχίζει η νεοελληνική όχι μόνο στη μορφή της αυτή που κάποτε επικράτησε ως κοινή αλλά και στις διαλεκτικές/ιδιωματικές της μορφές του ελλαδικού χώρου και του ευρύτερου χώρου στον οποίο μιλιέται (ή μιλιόταν μέχρι πρόσφατα) η ελληνική. Όπως μια γρήγορη εξέταση του ετυμολογικού τμήματος του Λεξικού Κριαρά αποδεικνύει, ένας σημαντικός αριθμός λέξεων που απαντούν σε λογοτεχνικά και μη κείμενα της περιόδου που λαμβάνει υπόψη το Λεξικό Κριαρά και που παραπέμπουν στην ομιλούμενη μεσαιωνική δημώδη, επιβιώνει σήμερα στις γλωσσικές αυτές μορφές που φέρουν έντονο το στοιχείο της προφορικότητας ως προς την παράδοσή τους, που είναι οι νεοελληνικές διάλεκτοι και τα νεοελληνικά ιδιώματα. Η ερευνήτρια της Ακαδημίας Αθηνών Μπασέα-Μπεζαντάκου υπογραμμίζοντας τη στενή σχέση του γλωσσικού υλικού των δύο αρχείων, Ιστορικού Λεξικού και Κριαρά, και γενικά της μεσαιωνικής δημώδους ελληνικής και των νεοελληνικών ιδιωμάτων/διαλέκτων σημειώνει (πβ. Μπασέα-Μπεζαντάκου [3-4]): "Είναι ευνόητος ο στενός συσχετισμός των δύο αρχείων του γλωσσικού υλικού που αποτελούν το αντικείμενο έρευνας των δύο μεγάλων έργων, του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά και του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, που καλύπτουν λεξικογραφικά δύο σημαντικές περιόδους και φάσεις της δημώδους μορφής της ελληνικής γλώσσας, από το 1100 μ.Χ., μέχρι σήμερα. Μάλιστα, δεδομένης της συμβατικής διάκρισης και οριοθέτησης της γλωσσικής μας ιστορίας σε περιόδους, ο συσχετισμός των δύο λεξικών είναι τόσο στενός, ώστε τα αρχεία τους εύλογα μπορούν να θεωρηθούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, όσον αφορά τουλάχιστον την πιστοποίηση της ιστορικότητας του προς σύνταξη γλωσσικού υλικού. Η συσχέτισή τους έγκειται στο ότι το ένα αρχείο, αυτό του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά, αποτελεί δείγμα της εξελικτικής πορείας της προφορικής παράδοσης της ελληνικής γλώσσας έτσι όπως κορυφώνεται με τη χρήση της ως γραφομένης γλώσσας της λογοτεχνίας (από τον 12ο αιώνα και μετά), ενώ το άλλο αρχείο, αυτό του Ιστορικού Λεξικού, αποτελεί δείγμα αυτής της ίδιας αδιάσπαστης προφορικής παράδοσης μορφοποιημένης πλέον στη σημερινή κοινή νεοελληνική συμπεριλαμβανομένης και της διαλεκτικής της πολυμορφίας. Μιλάμε για εξελικτική πορεία και για ολοκλήρωση, έννοιες δηλαδή που προϋποθέτουν συνθεώρηση του αντικειμένου έρευνας". Και προσθέτει (σ. [ 4]): "η αναφορά της διατήρησης του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικό ιδίωμα ή διάλεκτο δεν αποτελεί μόνο μαρτυρία της ιστορικότητας του αντίστοιχου νεοελληνικού ιδιωματικού τύπου, αλλά αποτελεί και αντίστροφα επιβεβαίωση της διαλεκτικής πολυμορφίας αυτού του ίδιου του μεσαιωνικού λήμματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Επιτομή συστηματικά αναφέρεται στο Ιστορικό Λεξικό, όταν μεσαιωνικοί τύποι μαρτυρούνται σε νεοελληνικά ιδιώματα, συμπληρώνοντας έτσι το αναλυτικό Λεξικό, όσον αφορά τους τόμους αυτούς που προηγήθηκαν της εκδόσεως των αντίστοιχων γραμμάτων του Ιστορικού Λεξικού …. Γενικότερα, γίνεται συστηματική προσπάθεια να ερευνηθεί η πιθανή μαρτυρία του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους, μέσα στο πλαίσιο της δυνατότητας που παρέχει το γλωσσικό υλικό σχετικών μελετών, γλωσσαρίων και λεξικών. Η παράθεση τόσο εκτενούς βιβλιογραφίας είναι ενδεικτική της προσπάθειας αυτής".

5. Έρευνα των νεοελληνικών ιδιωμάτων και των διαλέκτων. Λεξικά-γλωσσάρια των νεοελληνικών διαλέκτων/ιδιωμάτων

Για μια συνοπτική παρουσίαση εργασιών (διδακτορικών διατριβών, άλλων μελετών, λεξικών, άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά) που αφορούν την έρευνα των νεοελληνικών ιδιωμάτων και διαλέκτων ενταγμένων μέσα στο θεωρητικό τους πλαίσιο βλ. στο Τζιτζιλής 2000, 17-20.

Στην παρούσα σελίδα γίνεται καταγραφή των λεξικών και γλωσσαρίων των νεοελληνικών διαλέκτων και των νεοελληνικών ιδιωμάτων και παρουσίαση σε δύο επίπεδα, συνοπτικό και αναλυτικό, ορισμένων από αυτά^[4]. Η αναλυτική αξιολογική παρουσίαση των λεξικών και γλωσσαρίων αφορά τα εξής: 1) Εκδοτική ταυτότητα (χαρακτηριστικά έκδοσης έντυπης/ηλεκτρονικής), 2) Αντικείμενο (είδος, εύρος του γλωσσικού υλικού που εξετάζεται), 3) Εισαγωγή (εισαγωγικό μέρος), 4) Πίνακες/Παραρτήματα (που τυχόν περιλαμβάνονται στο λεξικό), 5) Μακροδομή (λημματολόγιο), 6) Μικροδομή (εσωτερική δομή του άρθρου), 7) Κριτική αποτίμηση. Τα παραπάνω κριτήρια μπορεί να τροποποιηθούν, ενοποιηθούν (να αποτελέσουν μια ευρύτερη κατηγορία)^[5] κλπ. στην περίπτωση που κριθεί απαραίτητο από τον συντάκτη της παρουσίασης με βάση το συγκεκριμένο λεξικό που παρουσιάζεται κάθε φορά.

Κατερίνα Μυτούλα

Βιβλιογραφία

1. Anagnostopoulos, "Die Erforschung des Mittelgriechischen und die Neugriechischen Dialekte", BZ 30, 1929/30, 220-224.
2. Ανδριώτης Ν. 1995, Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη.
3. Browning R., Η ελληνική γλώσσα μεσαιωνική και νέα, μετ. Μ. Κονομή, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1995, σσ. 157-179.
4. Διαλεκτικοί θύλακες της ελληνικής γλώσσας (άρθρα διαφόρων μελετητών), επιστ. επιμέλεια Α.-Φ. Χριστίδης et Al., Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1999.
5. Γιακουμάκη Ελ., «Βυζαντινή ελληνική και νεοελληνικές διάλεκτοι», Νεοελληνική διαλεκτολογία 1 (Πρακτικά Πρώτου Πανελλήνιου Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας, Ρόδος 26-30.3.1992), Αθήνα 1994, σσ. 82-93.
6. Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της (άρθρα διαφόρων μελετητών), επιστ. επιμέλεια Α.-Φ. Χριστίδης et Al., Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2000.
7. Hatzidakis G.1892, Einleitung in die neugriechische Grammatik, Leipzig.
8. Horrocks G., Greek. A History of the Language and Its Speakers, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1997: Longman, σσ. 299-316.
9. Καρυολαίμου Μ., «Η κυπριακή: διάλεκτος ή ιδίωμα;», στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της, σσ. 43-48.
10. Κοντοσόπουλος Ν., «Οι νεοελληνικές διάλεκτοι», στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1999, 188-9.
11. Κοντοσόπουλος Ν., Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής, γ΄ έκδ. Αθήνα 2001: Εκδόσεις Γρηγόρη.
12. Κριαράς Εμμ. 1955, «Η μεσαιωνική ελληνική γραμματεία» στον τόμο Γλωσσοφιλολογικά, Υστερο Βυζάντιο-Νέος Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη 2000, 77-120 [Πρώτη δημοσίευση: στον τόμο 8. «Ελλάς» της «Νέας Παγκοσμίου Εγκυκλοπαιδείας, Αθήνα 1955].
13. Μπασέα-Μπεζαντάκου, "Η Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 του Εμμ. Κριαρά", σσ. [1-6] (υπό δημοσίευση).
14. Συμεωνίδης Χ.Π., Ιστορία της κυπριακής διαλέκτου, Λευκωσία 2006: Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, ιδ. σσ. 137-258.
15. Τζιτζιλής Χρ. 2000, «Νεοελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνική διαλεκτολογία» στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της, σσ. 15-22.

Περισσότερες πληροφορίες για τις νεοελληνικές διαλέκτους μπορείτε να βρείτε στην ενότητα: Οι νεοελληνικές διάλεκτοι στην Ηλεκτρονική Πύλη.