Μεθοδολογικές και φιλολογικές προδιαγραφές του ΣΠΛ Σεφέρη

Το κείμενο και η σήμανση

Ο ΣΠΛ για το ποιητικό έργο του Γ. Σεφέρη αφορά στις συλλογές που εκδόθηκαν με τους γενικούς τίτλους Ποιήματα, Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β′, Τα Εντεψίζικα και Ποιή­ματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά. Συγκεκριμένα, οι εκδόσεις που χρησιμοποιή­θη­καν για το κείμενο-βάση (base-text) του ΣΠΛ είναι οι ακόλουθες:

1. Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, Φιλ.Επιμ.: Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα: Ίκαρος 1998¹⁹.
2. Γιώργος Σεφέρης, Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β′, Φιλ.Επιμ.: Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα: Ίκαρος 1993².
3. Μαθιός Πασχάλης, Τα Εντεψίζικα, Φιλ. Επιμ.: Γ.Π. Ευτυχίδης, Αθήνα: Λέσχη 1989.
4. Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά, Αθήνα: Ερμής 1992.

Τα ποιήματα σημαίνονται στον ΣΠΛ με βάση τον τίτλο της έκδοσης στην οποία ανήκουν (δηλ. Ποιήματα = Π· Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β΄ = Τ· Τα Εντεψίζικα = Ε· και Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά = Μ), και έχουν συνεχή αρίθμηση, για κάθε έκδοση χωριστά (Π001 ως 178, Τ001 ως 076, Ε001 ως 032 και Μ001 ως 029). Από αυτά «Οι γάτες του Άι-Νικόλα» από τα Ποιήματα (Π150) και «Ο Καρυδοσπάστης κι η Ζαχα­ροπιάστρα» από το Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β' (Τ073) αντικαταστάθηκαν από την πιο πρόσφατη εκδοχή τους, όπως τη διαβάζουμε στο Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β' (Τ023) και στα Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά (Μ026), αντιστοίχως. Επίσης, δύο ποιήμα­τα, που παρατίθενται από τον επιμελητή στη σ. 59 του τόμου Τα Εντεψίζικα εκτός σει­ράς, εντάχθηκαν στο κείμενο του συμφραστικού πίνακα με τους κωδικούς Ε031 (Ήτα­νε μια κοπέλα στην Άντρο…) και Ε032 (Ήταν ένα παιδόπουλο στο Αίγιο…).

Αυτόνομα αριθμούνται κάποιες υποενότητες μεγαλύτερων ποιημάτων που εκδίδο­νται με ξεχωριστό τίτλο: «Το ραδιόφωνο» (με κωδικό Π130) που εντάσσεται στο ποίημα «Ο ηδονικός Ελπήνωρ»· «Το φως» (με κωδικό Π132) που εντάσσεται στο ποίη­μα «Ναυάγιο της "Κίχλης"» από τον τόμο Ποιήματα, και το «Στάλσιμο» (με κωδικό Τ029) που ανήκει στο ποίημα «Μπαλάδα» από τον τόμο Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β'. Ωστόσο, οι στίχοι τους αριθμούνται συνεχόμενα προς το κυρίως ποίημα, διότι έτσι έχουν αριθμηθεί και στις εκδόσεις («Το ραδιόφωνο» στ.61-93, «Το φως» στ.27-81 και «Στάλσιμο» στ.31-35).

Για λόγους πρακτικούς χωρίστηκαν σε υποενότητες με αυτόνομη αρίθμηση τα θεατρικά:

1. Αρετή και Ρώκριτος, που χωρίστηκε σε: Α' Μην το δαχτύλι σ' άγγιξε; (Ε027) και Β' [Σχεδίασμα άλλης σκηνής] (Ε028), και
2. Ο Μερλίνος ο Μάγος, που χωρίστηκε σε: Πρώτη Πράξη (Μ022), Δεύτερη Πράξη (Μ023), Αποθέωση (Μ024) και Τρίτη Πράξη (Μ025).

Κατά τη φάση της πληκτρολόγησης, έγινε μια πρώτη μετατροπή του κειμένου από το πολυτονικό στο μονοτονικό σύστημα. Διορθώσεις έγιναν ελάχιστες, και μόνον εκεί όπου υπήρχαν προφανέστατα τυπογραφικά λάθη·άλλες διορθωτικές επεμβάσεις ή ορθογραφικές ενοποιήσεις δεν έγιναν, στον βαθμό που το κείμενο της έκδοσης προ­φανώς εκφράζει τις επιλογές του ποιητή ή του φιλολογικού επιμελητή.

Ιδιαίτερες δυσκολίες συναντήσαμε στον χειρισμό των άτονων δισύλλαβων και τρισύλλαβων λέξεων, που χρησιμοποιεί ο Σεφέρης στο κείμενό του για λόγους μετρι­κούς·στις περιπτώσεις αυτές υποθέτουμε ότι γίνεται αναβιβασμός του τόνου στην προηγούμενη συλλαβή, κάτι που στις πολυτονικές εκδόσεις αποδίδεται με τη μετα­τροπή της βαρείας σε οξεία. Οι άτονες λέξεις όπου απαντά το πρόβλημα είναι οι ακό­λουθες: ειδα, ειδαμε, ειδε, ειμαστε, ειναι, ειπα, ειπαν, ειπε, εισαι, ειχε, ηθελα, ηθελες, ηρθαν, ηταν.

Αρχές κατάρτισης του ΣΠΛ Σεφέρη

Ο ΣΠΛ περιλαμβάνει όλους ανεξαιρέτως τους λεξικούς τύπους (εφεξής: ΛΤ) που απαντούν στο ποιητικό έργο του Σεφέρη. Τμήμα του κειμένου θεωρήθηκαν επίσης όλοι οι τίτλοι ποιημάτων και συλλογών, αλλά και οι τρεις γενικοί τίτλοι των εκδό­σεων Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β΄, Τα Εντεψίζικα και Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά. Αντίθετα, δεν θεωρήθηκαν οργανικό μέρος του κειμένου -και ως εκ τούτου δεν εμφανίζονται στην concordance- τα motti, οι αφιερώσεις, οι τοποχρονολογικοί προσδιορισμοί, οι ενδείξεις των ομιλούντων προσώπων (στα θεατρικά Αρετή και Ρώκριτος και Ο Μερλίνος ο Μάγος), και γενικότερα κάθε είδους συνοδευτικές παρα­τηρήσεις στην αρχή ή στο τέλος των ποιημάτων. Από τη μεθοδολογική αυτή αρχή εξαιρέθηκαν μόνον οι σκηνικές οδηγίες από το παιδικό θεατρικό Ο Μερλίνος ο Μάγος,που τελικά συμπεριλήφθηκαν στον ΣΠΛ.

Οι ΛΤ κατατάσσονται κατ' απόλυτη αλφαβητική σειρά, εκτός από ορισμένες περι­πτώσεις σύνθετων λεξικών μονάδων, συνόλων λέξεων ή εκφράσεων. Τα νούμερα και οι αριθμοί που σημαίνονται με ελληνικό γράμμα (Α', Β', Γ' κ.ο.κ.) δεν εμφανίζονται ως λέξεις στην concordance, αλλά απαντούν κανονικά στα συμφραζόμενα.

Επειδή, όμως, η κύρια χρήση ενός ΣΠΛ του Σεφέρη προβλέπεται να είναι μάλλον η φιλολογική, κρίθηκε άσκοπη η λημματοποίηση των παραδειγματικών τύπων κάθε κλιτής λέξης, δηλαδή η υπαγωγή τους υπό τον κύριο γραμματικό τύπο, ακόμη και η ημιλημματοποίηση, στο κύριο σώμα του ΣΠΛ. Σε αντίθετη περίπτωση, η concordance θα γέμιζε με πλαστούς, ανύπαρκτους τύπους. Aντισταθμιστικά προς την απώλεια αυτή, εκπονήθηκε ένας ξεχωριστός πίνακας λέξεων-χωρίς-συμφραζόμενα (λημματο­λόγιο), ο οποίος δίνει μια συνοπτική επισκόπηση του λεκτικού πλούτου των ποιημά­των του Σεφέρη.

Ως προς τη μορφή του ΣΠΛ: Στην επάνω αριστερή πλευρά του ΣΠΛ σημειώνεται ο εκάστοτε ΛΤ με κεφαλαία γράμματα και ακολουθείται από σήμανση του μέρους του λόγου, στο οποίο ανήκει (μόνον όπου ο ίδιος ΛΤ αντιστοιχεί σε περισσότερα μέρη του λόγου). Στα δεξιά σημειώνεται ο αριθμός εμφανίσεων του ΛΤ μέσα στο κείμενο.

Κάτω από την επικεφαλίδα αυτή σημειώνονται:

1. Στα αριστερά, η παραπομπή με το αρχικό γράμμα της συλλογής και τον αριθμό του ποιήματος, τον αριθμό σελίδας και τον αριθμό στίχου (λ.χ. Π130 223 056 ση­μαίνει: ποίημα αρ. 130 από την έκδοση των Ποιημάτων, σελίδα 223, στίχος 56). Η διάταξη των παραθεμάτων γίνεται με βάση τη σειρά πληκτρολόγησης των εκδόσεων (Ποιήματα, Τετράδιο Γυμνασμάτων, Β΄, Τα Εντεψίζικα, και Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά), και τη σειρά εμφάνισης των ποιημάτων μέσα σε αυ­τές. Οι τίτλοι των συλλογών έχουν τον αριθμό «000» τόσο στον δείκτη της γενι­κής συλλογής όσο και στον δείκτη της στιχαρίθμησης, ενώ διαφοροποιούνται μόνον ως προς τον δείκτη αριθμού σελίδας (π.χ. Π000 007 000: Στροφή, Π000 104 000: Ο κ. Στράτης Θαλασσινός). Αντίθετα, οι τίτλοι ποιημάτων έχουν αριθμό στους δείκτες της συλλογής και της σελίδας, αλλά σημαίνονται ως 000 στον δεί­κτη στιχαρίθμησης (π.χ. Π098 155 000: Ο Μαθιός Πασκάλης ανάμεσα στα τρια­ντάφυλλα· Π127 212 000: Τελευταίος σταθμός). Στα πεζά ποιητικά, όπου δεν υπάρχουν αριθμοί στίχων, υιοθετήθηκε ο χωρισμός τους με βάση τις αράδες της έντυπης έκδοσης σε συνεχή αρίθμηση.
2. Στα δεξιά, η φράση όπου απαντά ο ΛΤ. Η λεξική μορφή, για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, γράφεται με ημίμαυρα στοιχεία (bold). Η κάθετη γραμμή (|) δη­λώνει το τέλος τίτλου, στίχου ή στροφής. Στο τέλος του ποιήματος δεν σημειώ­νεται κάθετη γραμμή.

Διαχωρισμός των ομόγραφων τύπων και ορισμένες περιπτώσεις λημματοποίη­σης

Ομόγραφοι τύποι, δηλαδή ΛΤ που τυπογραφικά είναι πανομοιότυποι, διαφορο­ποιούνται όμως ως προς τη γραμματική τους λειτουργία, διαχωρίζονται στον ΣΠΛ με τη σχετική ένδειξη. Οδηγός κατά τον διαχωρισμό των λημμάτων (αλλά και γενικότε­ρα σε θέματα λημματοποίησης και ορθογραφίας) υπήρξε το Λεξικό της Κοινής Νεοελ­ληνικής (Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τρια­νταφυλλίδη], 1998). Τα μέρη του λόγου, στα οποία έγινε η διάκριση, μαζί με τις συντο­μογραφίες τους είναι τα ακόλουθα:

Ορισμένοι μονοσύλλαβοι τύποι, που έχουν αποβάλει το τελικό φωνήεν και αντι­στοιχούν σε διαφορετικούς ΛΤ, διακρίνονται επίσης (π.χ. το τ' μπορεί να είναι άρθρο, αντωνυμία ή σύνδεσμος). Λεξικοί Τύποι που διαφοροποιούνται ως προς τον τονισμό (άλλα~αλλά, άγγελοι~αγγέλοι), την απόστροφο (α~α', ασ'~ας, εν'~εν, χα~'χα) ή οποιοδήποτε άλλο τυπογραφικό σημάδι (δε~δε-, κ'~κ.) δεν θεωρούνται ομόγραφοι και συ­νεπώς καταχωρούνται ως διαφορετικοί ΛΤ. Δεν διαχωρίζονται, ωστόσο, οι ομόγρα­φοι ΛΤ που βρίσκονται σε διαφορετικές πτώσεις, γένη ή εγκλίσεις, αλλά ανήκουν στο ίδιο μέρος του λόγου (άλλο [μόχθο] αρσ.~άλλο [πεζοδρόμιο] ουδ., αίμα ον.~αίμα αιτ., ακούει οριστ.~ [ν'] ακούει υποτ., άκουσε οριστ.~άκουσε προστ.). Τέλος, ομόγραφοι ΛΤ με διπλό τονισμό που οφείλεται σε έγκλιση τόνου θεωρείται ότι ανήκουν στον ίδιο ΛΤ και δεν διαχωρίζονται (αγάλματα~αγάλματά [ειναι], απόμεινε~απόμεινέ [μας]).

Λεξικοί Τύποι που μοιάζουν ομόγραφοι όταν σημειώνονται με κεφαλαία, στην πραγματικότητα όμως διακρίνονται ως προς τον τονισμό, διαφοροποιούνται με τη σημείωση του τόνου και στα κεφαλαία στοιχεία (δηλ. οι τύποι άλλα και αλλά εμφανί­ζονται στην επικεφαλίδα ως ΆΛΛΑ και ΑΛΛΆ).

Παρά το γεγονός ότι στον συμφραστικό πίνακα παρατίθενται οι ΛΤ και όχι τα λήμματα, σε κάποιες περιπτώσεις κρίθηκε απαραίτητη η επιλογή μιας σύνθετης λεξι­κής μονάδας, ενός συνόλου λέξεων ή μιας έκφρασης ως ενιαίου ΛΤ. Η επιλογή αυτή έγινε για όλες ανεξαιρέτως τις λέξεις που ο Σεφέρης συνδέει με ενωτικό (π.χ. αγάλι-αγάλι, ένας-ένας, ίσια-πέρα, πρωί-πρωί, σιγά-σιγά), ακόμη και αν η συνένωσή τους είναι εντελώς συμβατική (π.χ. γερο-σάτυρος, γερο-φωτογράφου, επίσκοπο-Αρχιερέα, Κάβο-Γάτα). Η ίδια αρχή εφαρμόστηκε σε όλα τα τοπωνύμια (Άγνωστο Στρατιώτη, Ειρηνικόν Ωκεανό, Ίππιος Κολωνός, Λουρένθο Μάρκες, Νεκρή Θάλασσα, Νέα Υόρκη, Ντουρ Ελ Σουέρ) και στους συγκεκριμένους γεωγραφικούς προσδιορισμούς (Μέση Ανατολή), στα υπαρκτά ή πλασματικά ονοματεπώνυμα (Αλ Καπόνε, Μαθιός Πασκά­λης, Στράτης Θαλασσινός, Σέρλοκ Χολμς), στα ονόματα αγίων (Άγιος Επιφάνιος, Άγιος Ιλαρίων, Άγιου Μάμα), στα δραματικά πρόσωπα (Δρ Ρώτλαουφ, Κα Ζεν, Κα Κουρμουλάκη), σε τυποποιημένες εκφράσεις (άρτζι μπούρτζι, έξω φρενών, Ιησούς Χρι­στός Νικά, κοινή γνώμη), σε τυπικές προσωνυμίες (Θαλασσινός Γέρος, Καπετάν Δυσ­σέα, Ωραίας Ελένης), στον συνδυασμό επιθέτου και προσηγορικού που αντιστοιχεί σε ένα σημαινόμενο (Βρετανικού Μουσείου, Ελληνικής Ακτοπλοΐας, Μεγάλη Παρασκευή, Μεγάλης Απεργίας, Στρατός [της] Σωτηρίας, Υπερμάχου Στρατηγού), και σε αρκτικό­λεξα (Γ.Σ., Μ.Α., Μ.Ρ.). Σύνθετος ΛΤ θεωρήθηκε επίσης και ο σύνδεσμος για να. Η τα­ξινόμηση αυτών των ΛΤ έγινε με βάση το αρχικό γράμμα της πρώτης λέξης και, στη συνέχεια, κατ' απόλυτη αλφαβητική σειρά.

Η ίδια αρχή αλφαβητισμού τηρήθηκε, για λόγους ομοιομορφίας, και στα ονοματε­πώνυμα (ή άλλες σύνθετες ονομασίες), που απαντούν στον ΣΠΛ ως εξής:

Αλ Καπόνε
Γιώργο Σεφέρη
Διονυσίου [του] Αρεοπαγίτου
Διονυσίου [κόμητος] Σολωμού
Δον Χουάν Ταβέρα
Ευπλόκαμος Νυχθήμερος
Ι. Κωλέττη
Λίβια Ρίμινι
Μαθιό Πασκάλη
Μαθιός Πασκάλης
Μαθιού Πασκάλη
Ντάρια Ντιμιετρόβνα
Ονοκρόταλο [τον] Πελεκάνο
Σέρλοκ Χολμς
Σ. Θαλασσινού
Στράτης Θαλασσινός
Τάκη Παπατζώνη
Τζουάν Βισκούντης
Φιλοποίμην Α. Παχυμέρης

Όσες από τις παραπάνω ονομασίες εμφανίζονται ελλιπείς (δηλ. μόνον ως όνομα ή επίθετο) καταχωρίζονται στον ΣΠΛ ως μεμονωμένοι ΛΤ.

Η απομόνωση των συμφραζομένων (context)

Στην προκείμενη concordance δεν επελέγη η συνήθης πρακτική απομόνωσης των συμφραζομένων, σύμφωνα με την οποία τυπώνεται κεντρικά στη σελίδα ο εκάστοτε ΛΤ, περιστοιχισμένος δεξιά και αριστερά από όσο context χωράει στην αράδα. Επιλο­γή των επιμελητών ήταν το context να αποτελεί μια επιπλέον υπογράμμιση -γραμ­ματική, συντακτική, στιχουργική, σημασιολογική- των λέξεων-λημμάτων της ποίη­σης του Σεφέρη. Το σύστημα που ακολουθήσαμε είναι το ακόλουθο: Κάθε ΛΤ τυπώ­νεται με ημίμαυρα, για να ξεχωρίζει από τα συμφραζόμενα, καθώς δεν έχει σταθερή θέση στην αράδα (μπορεί να βρίσκεται στην αρχή, στο τέλος και σε όλες τις ενδιά­μεσες θέσεις). Μέγιστο context θεωρούνται τα όρια της στροφής· αυτό σημαίνει, ότι ακόμα κι αν υπάρχει περίπτωση έντονου συντακτικού ή νοηματικού διασκελισμού, ο κανόνας της μη υπέρβασης της στροφής τηρείται απαρέγκλιτα (για παράδειγμα στα ποιήματα: «Η λυπημένη», «Αυτοκίνητο», «Οι σύντροφοι στον Άδη» κ.ο.κ.). Ως εκ τού­του πολύ μικρές στροφές του ενός στίχου ή λίγων λέξεων δίνουν αναγκαστικά πολύ σύντομο context (π.χ. στα ποιήματα: «Ρίμα», «Εις μνήμην», «Σάββατο»). Εάν η στροφή είναι αρκετά μεγάλη, τότε απαλείφονται οι στίχοι, πλην εκείνου στον οποίο ανήκει ο ΛΤ. Εάν ο στίχος αυτός είναι πολύ μεγάλος (όπως συμβαίνει λ.χ. στους στίχους του ποιήματος «Πάνω σ' έναν ξένο στίχο»), απαλείφθηκαν ηλεκτρονικά η πρώτη και η τελευταία λέξη μέχρι τα όρια της αράδας.

Με αυτή τη μέθοδο επεξεργάστηκε ο προγραμματιστής το context· στη συνέχεια όμως έγινε πολύμηνη εργασία με το χέρι, για να διορθωθούν τυχόν προβλήματα, όπως:

1. ο τεχνητός διαχωρισμός λέξεων που συνανήκουν συντακτικά (λ.χ. ρήματος και αντικειμένου), αλλά εμφανίζονται σε διαφορετικούς στίχους·
2. ο τεχνητός διαχωρισμός λέξεων που συνανήκουν συντακτικά (λ.χ. άρθρου και ουσιαστικού), αλλά απαλείφονται από την αρχή ή το τέλος πολύ μεγάλων στί­χων·
3. η ύπαρξη ισχυρής στίξης στο μέσο του context, η οποία συνεπάγεται συχνά βίαιη διακοπή του νοήματος·
4. η τυχαία συνένωση δύο ανεξάρτητων συντακτικά και νοηματικά φράσεων, που δεν δίνουν ολοκληρωμένο νόημα.

Κατά τη φιλολογική επεξεργασία, τα συμφραζόμενα μετατοπίστηκαν με κριτήριο πάντοτε τη συντακτική και νοηματική αρτιότητα. (Υπογραμμίζουμε ότι ο στίχος που περιλαμβάνει τον εκάστοτε ΛΤ διατηρείται ακέραιος, ενώ οι γειτονικοί στίχοι μπο­ρούν να εμφανίζονται κατά τμήματα). Ελάχιστα δείγματα αυτής της επεξεργασίας:

Π072 106 028

Από: ένα ψεύτικο γαρούφαλο| ένα κόκκινο χαρτί σ' ένα τέλι| έτσι που να μπορεί ο αγέρας|
Σε: σ' ένα τέλι| έτσι που να μπορεί ο αγέρας| ο αγέρας να το κυβερνά χωρίς προ­σπάθεια|·

Π119 196 008

Από: κι α φωνάξω-| Οι αγάπανθοι προστάζουν σιωπή| σηκώνοντας ένα χεράκι μα­βιού
Σε: Αν αρχίσω να τραγουδώ θα φωνάξω| κι α φωνάξω -| Οι αγάπανθοι προστά­ζουν σιωπή|·

Π147 263 008

Από: κι αγκάλες ανοιχτές για το ζευγάρωμα του πόθου.| Κύριος επί υδάτων πολ­λών,|
Σε: τρέχοντας άφοβα πάνω στο νερό| κι αγκάλες ανοιχτές για το ζευγά­ρωμα του πόθου.|.

Εννοείται ότι, κατά την παραπάνω φιλολογική επεξεργασία, πολλές από τις επι­λογές των επιμελητών υπαγορεύθηκαν από το υποκειμενικό τους αισθητήριο και από τους περιορισμούς που έθετε η τυπογραφική μορφή του κειμένου.