Λύρα. Ανθολογία της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως, υπό Ιωάννου Πολέμη, Εν Αθήναις, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία 1910, σελ. 328.

Η ανθολογία Λύρα. Ανθολογία της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως, υπό Ιωάννου Πολέμη, Εν Αθήναις, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία 1910, ανατυπώθηκε το 1919, με ασήμαντες διαφορές από την πρώτη έκδοση.^[1] Ίσως η επανέκδοσή της μπορεί να θεωρηθεί δείκτης της αναγνωστικής απήχησης που είχε η ανθολογία. Οι Βαρακλιώτου, Καράογλου και Σδράλη, συγκρίνοντας τις επιλογές της ύλης των 6 γενικών ποιητικών ανθολογιών που εκδόθηκαν από την αρχή του 20ού αιώνα μέχρι το 1930, διαπιστώνουν καταρχήν ότι οι περισσότερες από αυτές, συγκεκριμένα οι 4, είναι προσανατολισμένες προς την παλαιότερη ποίηση.^[2] Γι' αυτό ξεχωρίζουν την ελάχιστα παλαιότερη ανθολογία του Δημητρίου Π. Ταγκόπουλου (Νέα λαϊκή ανθολογία, Αθήνα 1899), επειδή «ό,τι τη χαρακτηρίζει είναι η ρήξη με την παλαιότερη ποίηση, της καθαρεύουσας και του ρομαντισμού - ρήξη που οδήγησε στην εντονότατη προβολή της νέας, τότε, ποιητικής γενιάς».^[3] Θέτοντας το γενικότερο ζήτημα τόσο της ιστορικής προοπτικής όσο και του συγχρονισμού των ποιητικών ανθολογιών των τριών πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα με τις τότε ποιητικές εξελίξεις, οι Βαρακλιώτου, Καράογλου και Σδράλη φέρνουν τα εξής ενδεικτικά παραδείγματα: «Τι σημαίνουν, λ.χ., η απουσία του Δαπόντε από όλες τις ανθολογίες ή το γεγονός ότι, μετά την πρώτη και πρώιμη ανθολόγηση του Καβάφη, το 1899, στη Νέα λαϊκή ανθολογία του Ταγκόπουλου, χρειάστηκε να περάσουν 23 ακόμη χρόνια, για να βρει θέση σε ανθολογία, αυτή του Σκόκου που, σημειωτέον, τον φιλοξενούσε τακτικά, ήδη από το 1898, στο Εθνικόν και στο Αττικόν Ημερολόγιόν του;».^[4] Συγκρίνοντας, τέλος, την ανθολογία του Πολέμη με τις λίγο παλαιότερες και λίγο νεότερές της ποιητικές ανθολογίες, οι Βαρακλιώτου, Καράογλου και Σδράλη συμπεραίνουν ότι «πολύ περισσότερο ανοιχτή προς τη νεότερη ποίηση είναι, για ευνόητους λόγους, η ανθολογία του Πολέμη. Εκδομένη μόλις στα 1910, ανθολογεί, εκτός από τους συνοδοιπόρους του της γενιάς του 1880, και αρκετούς άλλους νεότερους, ενώ, σε ό,τι αφορά την παράδοση, δίνει το προβάδισμα στους Επτανησιώτες».^[5] Οι «ευνόητοι λόγοι» αφορούν, βεβαίως, στο γεγονός ότι ο Πολέμης συγκαταλέγεται στους ποιητές της γενιάς του 1880 και ανθολογεί σύγχρονους, συνομήλικους και νεότερούς του ποιητές, με τους οποίους τον συνδέουν κοινοί κατά βάση αισθητικοί προσανατολισμοί. Πριν εξετάσουμε διεξοδικά το ζήτημα αν και κατά πόσο η ανθολογία του Πολέμη προβάλλει τη νεότερη, δημοτικιστική και αντιρομαντική ποίηση και αν επαναπροσδιορίζει, σε σύγκριση με τις άλλες λίγο-πολύ σύγχρονές της ανθολογίες, την αξιολογική εικόνα της ποίησης του 19ου αιώνα, ας δούμε πρώτα ποιος είναι ο ανθολόγος και ποια τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της ανθολογίας του.

• Τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της ανθολογίας
• Λιγότερο ή περισσότερο σημαίνουσες απουσίες από το ποιητικό παρελθόν
• Ο Πολέμης ως ανθολόγος της γενιάς του 1880 και των άμεσων επιγόνων της
• Η ανθολογία του Πολέμη ως καθρέφτης της γενιάς του
• Πίνακας περιεχομένων
• Σημειώσεις

Τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της ανθολογίας

Ο Ιωάννης Πολέμης (1862-1924), θεωρούμενος σήμερα ελάσσων ποιητής της γενιάς του 1880, ήταν, το 1910, στην ηλικία των 48 ετών, ένας από τους καταξιωμένους και ιδιαίτερα αγαπητούς στο αναγνωστικό κοινό της εποχής ποιητές. Μέχρι τότε είχε δημοσιεύσει τις 6 από τις συνολικά 9 ποιητικές συλλογές του (Ποιήματα, 1883· Χειμώνανθοι, 1888· Αλάβαστρα, 1900· Κειμήλια, 1904· Εξωτικά, 1905· Το παληό βιολί, 1909), ένα βιβλίο με ποιήματα για παιδιά (Τα πρώτα βήματα, 1904) και 2 θεατρικά έργα (Ο τραγουδιστής, 1893 και Ο βασιλιάς Ανήλιαγος, 1910).^[6] Στο συνταγμένο από τον ίδιο βιογραφικό σημείωμά του στην ανθολογία διαβάζουμε επίσης ότι «συνέθεσε […] τα εξής δράματα: Το Όνειρον, το Εικόνισμα, Στην άκρη του κρεμνού, το Στοίχημα, το Μαγεμένο ποτήρι, Του βίγκας, Ο Πτωχοπρόδρομος» (σ. 258). Συνεπώς η ανθολογία του μπορεί να συνδεθεί με την πρόθεση ενός αναγνωρισμένου ποιητή να επικοινωνήσει με το ευρύ κοινό, συστήνοντάς του τον κανόνα της παλαιότερης και σύγχρονης ελληνικής ποίησης.

Στις 328 σελίδες της ανθολογίας του ο Πολέμης κατατάσσει τους 69 συνολικά ανθολογημένους ποιητές σύμφωνα με τη χρονολογική τους σειρά, επειδή με τον τρόπο αυτό, όπως εξηγεί στο σύντομο και άτιτλο προλογικό σημείωμά του, «ηθελήσαμεν […] να υποδείξωμεν την εξέλιξιν και τας διαφόρους φάσεις της νεωτέρας Ελληνικής ποιήσεως κατά τε την μορφήν του στίχου ως και κατά την μορφήν της φράσεως» (σ. 6). Όπως η, κατά 12 χρόνια μεταγενέστερη, ανθολογία Οι νέοι του Τέλλου Άγρα (1922), έτσι και η ανθολογία του Πολέμη μπορεί να χαρακτηριστεί μια λόγια ανθολογία. Συγκεκριμένα, επιχειρώντας μια γενική σύγκριση ανάμεσα στην ανθολογία του Πολέμη και τις ανθολογίες του 19ου αιώνα αλλά και τις λίγο-πολύ σύγχρονές της ανθολογίες, δηλαδή τις ανθολογίες των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, είναι εύκολο να οδηγηθούμε στη διαπίστωση ότι η ανθολογία του Πολέμη αποτελεί λόγια ανθολογία. Αυτό καταδεικνύεται από γνωρίσματά της όπως το προλογικό σημείωμα του ανθολόγου (αν και άτιτλο και σχετικά μικρής έκτασης), η χρονολογική κατάταξη των ποιητών (και όχι η κατάταξη των ποιημάτων σε θεματικές κατηγορίες), τα συνταγμένα από τον επιμελητή εργοβιογραφικά σημειώματα και οι φωτογραφίες των περισσότερων ποιητών. Μάλιστα το σημείωμα του Πολέμη στο τέλος της ανθολογίας, «Μη δυνηθέντες, παρ' όλας τας προσπαθείας μας, να εύρωμεν τας εικόνας μερικών εκ των ποιητών τών εν τη ανθολογία περιληφθέντων, ηναγκάσθημεν να παραλείψωμεν αυτάς» (σ. 323), φανερώνει τη συστηματική μέριμνά του να πλουτίσει την ανθολογία με στοιχεία πραγματολογικής τεκμηρίωσης, τα οποία μαρτυρούν τον προσωπικό και έντεχνο χαρακτήρα της ανθολογημένης ποίησης. Συνολικά, η λόγια ταυτότητα της ανθολογίας του Πολέμη δείχνει τη γενικότερη ροπή, η οποία χαρακτηρίζει την ποίηση των αρχών του 20ού αιώνα, προς ένα, κατά κύριο λόγο ειδικό, λόγιο κοινό. Αυτή η ροπή θα ενισχύεται ολοένα και περισσότερο στα επόμενα χρόνια.

Με τη χρονολογική κατάταξη των ποιητών ο Πολέμης ακολουθεί το ιστορικό ανάπτυγμα της ελληνικής ποίησης σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο του ενός αιώνα, από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι την εποχή του. Προκειμένου να φανούν οι προτιμήσεις του Πολέμη σε ό,τι σήμερα ονομάζουμε νεότερη ποιητική παράδοση, είναι σκόπιμο να χωρίσουμε τους ανθολογημένους ποιητές σε ομάδες, ακολουθώντας την, λίγο-πολύ ισχύουσα έως σήμερα, ιστορικογραμματολογική κατάταξη της ποίησης από το τέλος του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Με αυτό το σκεπτικό, στην ανθολογία του Πολέμη μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής ομάδες: α) οι πρόδρομοι, β) οι Επτανήσιοι ποιητές του 19ου αιώνα (Επτανησιακή Σχολή), γ) οι Αθηναίοι ποιητές του 19ου αιώνα (Πρώτη ή παλαιά αθηναϊκή σχολή), δ) οι ποιητές της γενιάς του 1880, αλλά και άμεσοι επίγονοί της. Για την κάθε ομάδα ποιητών καταγράφονται ο αριθμός των ποιητών, ο αριθμός των ανθολογημένων ποιημάτων και ο αριθμός των σελίδων που αυτά καταλαμβάνουν. Για τον κάθε ποιητή καταγράφεται ο αριθμός των ανθολογημένων ποιημάτων του. Σε κάθε ομάδα οι ποιητές κατατάχθηκαν σύμφωνα με τη χρονολογία γέννησής τους.

Α. Οι πρόδρομοι (3 ποιητές, 17 ποιήματα, 15 σελίδες)

1. Ρήγας Φεραίος (1757-1798) (σ. 7-12) (3 ποιήματα).
2. Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823) (σ. 13-16) (6 ποιήματα).
3. Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) (σ. 17-21) (8 ποιήματα).

Β. Οι Επτανήσιοι (7 ποιητές, 31 ποιήματα, 56 σελίδες)

1. Ανδρέας Κάλβος (1792-1869) (σ. 22-29) (2 ποιήματα).
2. Διονύσιος Σολωμός (1798-1857) (σ. 30-39) (8 ποιήματα).
3. Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901) (σ. 68-78) (3 ποιήματα).
4. Ιούλιος Τυπάλδος (1814-1883) (σ. 81-88) (3 ποιήματα).
5. Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) (σ. 98-108) (6 ποιήματα).
6. Γεράσιμος Μαρκοράς (1826-1911) (σ. 109-114) (7 ποιήματα).
7. Αντώνιος Μανούσος (1828-1903) (σ. 79-80) (2 ποιήματα).

Γ. Οι Αθηναίοι (17 ποιητές, 61 ποιήματα, 93 σελίδες)

1. Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863) (σ. 40-44) (2 ποιήματα).
2. Γεώργιος Ζαλοκώστας (1805-1858) (σ. 45-53) (5 ποιήματα).
3. Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868) (σ. 54-58) (3 ποιήματα).
4. Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892) (σ. 59-67) (8 ποιήματα).
5. Θεόδωρος Ορφανίδης (1817-1886) (σ. 89-93) (2 ποιήματα).
6. Γεώργιος Παράσχος (1822-1886) (σ. 94-97) (2 ποιήματα).
7. Ιωάννης Καρασούτσας (1824-1873) (σ. 140-141) (2 ποιήματα).
8. Δημήτριος Βερναρδάκης (1833-1907) (σ. 115-118) (2 ποιήματα).
9. Παναγιώτης Ματαράγκας (1834-1895) (σ. 122-124) (2 ποιήματα).
10. Δημήτριος Βικέλας (1835-1908) (σ. 119-121) (4 ποιήματα).
11. Παναγιώτης Συνοδινός (1836-1912) (σ. 125-127) (2 ποιήματα).
12. Αχιλλεύς Παράσχος (1838-1895) (σ. 128-139) (6 ποιήματα).
13. Άγγελος Βλάχος (1838-1920) (σ. 142-147) (4 ποιήματα).
14. Αλέξανδρος Βυζάντιος (1841-1898) (σ. 148-152) (2 ποιήματα).
15. Κλέων Ραγκαβής (1842-1917) (σ. 153-156) (3 ποιήματα).
16. Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος (1843-1873) (σ. 157-165) (6 ποιήματα).
17. Σπυρίδων Βασιλειάδης (1844-1874) (σ. 166-170) (6 ποιήματα).

Δ. Οι ποιητές της γενιάς του 1880 και οι επίγονοί τους (42 ποιητές, 167 ποιήματα, 152 σελίδες)

1. Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896) (σ. 205-214) (5 ποιήματα).
2. Αργύρης Εφταλιώτης (1849-1923) (σ. 277-278) (2 ποιήματα).
3. Τιμολέων Αμπελάς (1850-1926) (σ. 171-172) (2 ποιήματα).
4. Ιωάννης Καμπούρογλου (1851-1903) (σ. 173-176) (4 ποιήματα).
5. Αριστομένης Προβελέγγιος (1851-1936) (σ. 177-185) (7 ποιήματα).
6. Σπυρίδων Λάμπρος (1851-1919) (σ. 186-187) (2 ποιήματα).
7. Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942) (σ. 188-192) (6 ποιήματα).
8. Χαραλάμπης Άννινος (1852-1934) (σ. 193-194) (1 ποίημα).
9. Γεώργιος Σουρής (1853-1919) (σ. 195-204) (5 ποιήματα).
10. Κωνστ. Φ. Σκόκος (1854-1929) (σ. 220-222) (9 ποιήματα).
11. Στέφανος Μαρτζώκης (1855-1913) (σ. 223-226) (5 ποιήματα).
12. Δημήτριος Κόκκος (1856-1891) (σ. 215-219) (3 ποιήματα).
13. Νίκος Καμπάς (1857-1932) (σ. 227-229) (5 ποιήματα).
14. Κωστής Παλαμάς (1859-1943) (σ. 230-239) (5 ποιήματα).
15. Γεώργιος Δροσίνης (1859-1951) (σ. 240-246) (9 ποιήματα).
16. Διονύσιος Μάργαρης (1859-1895) (σ. 247-248) (2 ποιήματα).
17. Γεώργιος Στρατήγης (1859-1938) (σ. 249-252) (4 ποιήματα).
18. Μιχαήλ Αργυρόπουλος (1862-1949) (σ. 257) (1 ποίημα).
19. Ιωάννης Μαράνος [ψευδώνυμο του Ιωάννη Δαμβέργη] (1862-1938) (σ. 253-254) (5 ποιήματα).
20. Ιωάννης Πολέμης (1862-1924) (σ. 258-263) (11 ποιήματα).
21. Πολύβιος Δημητρακόπουλος (1864-1922) (σ. 264-265) (4 ποιήματα).
22. Παύλος Νιρβάνας (1866-1937) (σ. 266-267) (9 ποιήματα).
23. Ιωάννης Βλαχογιάννης (1867-1945) (σ. 268-271) (2 ποιήματα).
24. Πέτρος Βασιλικός [ψευδώνυμο του Κώστα Χατζόπουλου] (1868-1920) (σ. 292-293) (2 ποιήματα).
25. Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894) (σ. 283-285) (4 ποιήματα).
26. Στέφανος Στεφάνου (1868-1944) (σ. 289-291) (3 ποιήματα).
27. Μιχαήλ Νικ. Καΐρης (1869-;) (σ. 275-276) (5 ποιήματα).
28. Ιωάννης Γρυπάρης (1870-1942) (σ. 281-282) (2 ποιήματα).
29. Μιλτιάδης Μαλακάσης (1870-1943) (σ. 272-274) (4 ποιήματα).
30. Άγγελος Σημηριώτης (1870-1944) (σ. 286-288) (4 ποιήματα).
31. Αλέκος Φωτιάδης (1870-1943) (σ. 255-256) (4 ποιήματα).
32. Γεώργιος Τσοκόπουλος (1871-1923) (σ. 279-280) (2 ποιήματα).
33. Σπύρος Ματσούκας (1873-1928) (σ. 305-307) (3 ποιήματα).
34. Άγις Θέρος (Σπ. Θεοδωρόπουλος) (1875-1961) (σ. 297-299) (3 ποιήματα).
35. Πέτρος Ζητουνιάτης (1875-1909) (σ. 300-301) (1 ποίημα).
36. Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1877-1940) (σ. 302-304) (3 ποιήματα).
37. Λάμπρος Πορφύρας (1879-1932) (σ. 308-311) (6 ποιήματα).
38. Στέφανος Γρανίτσας (1880-1915) (σ. 312-313) (3 ποιήματα).
39. Θρασύβουλος Ζωιόπουλος [γνωστός ως Στέφανος Δάφνης] (1882-1947) (σ. 314-318) (1 ποίημα).
40. Σπύρος Μελάς (1883-1966) (σ. 319-320) (4 ποιήματα).
41. Ιωάννης Ζερβός (1884-1959) (σ. 294-296) (3 ποιήματα).
42. Μαρίνος Σιγούρος (1885-1961) (σ. 321-322) (2 ποιήματα).

Λιγότερο ή περισσότερο σημαίνουσες απουσίες από το ποιητικό παρελθόν

Ο παραπάνω χωρισμός των ανθολογημένων ποιητών σε ομάδες φανερώνει ότι ο Πολέμης ουσιαστικά υιοθετεί, ιδίως ως προς το εναρκτικό όριο «της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως» και συνεπώς της ανθολογίας του, την ιστορικογραμματολογική περιοδολόγηση της νεότερης ελληνικής ποίησης, έτσι όπως αυτή συμπυκνώνεται με τον εμφατικό όρο της παλαμικής ποίησης και κριτικής «οι πατέρες». Στην αφετηρία, λοιπόν, της νεότερης ελληνικής ποίησης τίθεται ο εθνεγέρτης Ρήγας, λιγότερο για την αισθητική αξία των πατριωτικών στιχουργημάτων του και περισσότερο για τη εμβληματική συμβολή τους στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ο Χριστόπουλος και ο Βηλαράς ανθολογούνται ως πρόδρομοι του Σολωμού, επειδή με την ποιητική καλλιέργεια της δημοτικής έδειξαν τον ορθό δρόμο σε εκείνον και στους άλλους νεότερούς τους Επτανήσιους ποιητές. Ακολουθούν οι Επτανήσιοι ποιητές του 19ου αιώνα, ο Σολωμός και ιδίως όσοι ακολούθησαν το σολωμικό γλωσσικό και τεχνοτροπικό παράδειγμα, επειδή με τη σταθερή προσήλωσή τους στη χρήση της δημοτικής ως ποιητικής γλώσσας διαμόρφωσαν την παράδοση του ποιητικού δημοτικισμού, την οποία συνέχισαν οι ποιητές της γενιάς του Πολέμη. Οι «εξωσολωμικοί» Κάλβος και Βαλαωρίτης δεν ήταν δυνατό να λείπουν από την απογραφή της ποιητικής παράδοσης, καθώς αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της επτανησιακής ποίησης του 19ου αιώνα, από την εποχή (δεκαετία του 1880) που ο Παλαμάς τους ενέταξε στην Επτανησιακή Σχολή. Η απουσία από την ανθολογία των προσολωμικών ποιητών, τόσο των παλαιότερων (π.χ. ο Στέφανος Ξανθόπουλος, ο Ανδρέας Σιγούρος και ο Νικόλαος Κουτούζης) όσο και των νεότερων (π.χ. ο Αντώνιος Μαρτελάος, γεννημένος το 1754, συνομήλικος σχεδόν του Ρήγα), είναι μάλλον αναμενόμενη, το 1910, σε μια εποχή που αυτοί ήταν ελάχιστα γνωστοί.

Η κρίση των Βαρακλιώτου, Καράογλου και Σδράλη ότι «σε ό,τι αφορά την παράδοση, [ο Πολέμης] δίνει το προβάδισμα στους Επτανησιώτες» σχετικοποιείται, αν προσέξουμε και συγκρίνουμε τα ποσοτικά στοιχεία: 7 Επτανήσιοι ποιητές, με 31 ποιήματα, σε 56 σελίδες, έναντι 17 Αθηναίων (ή, ακριβέστερα, ελλαδιτών) ποιητών, με 61 ποιήματα, σε 93 σελίδες. Το προβάδισμα, λοιπόν, δίνεται μάλλον στους Αθηναίους, με μια ποσοτική αναλογία σχεδόν 3 προς 2, εκτός κι αν σκεφτούμε ότι ο Πολέμης ανθολόγησε τις δύο ποιητικές παραδόσεις του 19ου αιώνα με γνώμονα το, μάλλον απίθανο, ιστορικογραμματολογικό κριτήριο σύμφωνα με το οποίο η εκδεδομένη ποιητική παραγωγή των Αθηναίων ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη των Επτανήσιων ποιητών. Εξάλλου, ακόμη κι αν δεχτούμε ότι ο ανθολόγος ακολούθησε αυτό το κριτήριο, πάλι μένει αναιτιολόγητη η απουσία αρκετών αξιόλογων Επτανήσιων ποιητών, όπως ο Αντώνιος Μάτεσης (1794-1875), ο Γεώργιος Τερτσέτης (1800-1874), ο Σπυρίδων Μελισσηνός (1823-1888), ο Ιάκωβος Πολυλάς (1825-1896), ο Παναγιώτης Πανάς (1832-1896), ο Μικέλης Άβλιχος (1844-1917), ο Ανδρέας Μαρτζώκης (1849-1923), ο Διονύσιος Ηλιακόπουλος (1852-1899). Αντιστοίχως, από την ομάδα των Αθηναίων ποιητών λείπει, περιέργως, μόνο ο Ηλίας Τανταλίδης (1818-1876). Οι απουσίες του Στέφανου Κουμανούδη (1818-1899), του Δημοσθένη Βαλαβάνη (1824-1854) και του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου (1856-1910), είτε οφείλονται στο ποιητικό γούστο του ανθολόγου είτε όχι, είναι μάλλον αμελητέες, με το σκεπτικό ότι ο συνολικά περιορισμένος αριθμός σελίδων της ανθολογίας δεν επέτρεπε στον Πολέμη μιαν ευρύτερα «αντιπροσωπευτική» καταγραφή της ποιητικής παραγωγής του 19ου αιώνα. Ακόμη, λοιπόν, κι αν ο ποιητής Πολέμης ανθολογεί περισσότερο τους Επτανήσιους ποιητές, σε σύγκριση με άλλους σύγχρονούς του ανθολόγους, οι οποίοι εξάλλου ήταν κατά βάση εκδότες, η παρουσία των 17 Αθηναίων ποιητών στην ανθολογία του δείχνει ότι οι αντιστάσεις της καθαρευουσιάνικης ρομαντικής ποίησης στις προτιμήσεις του αναγνωστικού κοινού των αρχών του 20ού αιώνα εξακολουθούσαν να είναι τόσο ισχυρές, ώστε δύσκολα μπορούσε να τις παραβλέψει ένας ποιητής-ανθολόγος ο οποίος ήθελε να έχει απήχηση στο ευρύ κοινό. Εξάλλου η ποσοτικά αισθητή ανθολόγηση των Αθηναίων ρομαντικών ποιητών μπορεί να συνδεθεί με χαρακτηριστικά του ίδιου του ποιητικού έργου του Πολέμη, σύμφωνα με τις επισημάνσεις της Σταυροπούλου: «Τον Πολέμη κυρίως ακολουθεί σταθερά ο χαρακτηρισμός "τελευταίος του αστικού ρομαντισμού", μολονότι δεν διακρίνουμε στους στίχους του ούτε την πεισιθάνατη ή θρηνητική διάθεση ούτε τη συναισθηματική υπερβολή. Κατά τη γνώμη μου, ο ρομαντισμός που του αποδίδουν συνίσταται περισσότερο στα ελαττώματα της ποίησής του, στη ρηχή κάποτε αισθηματολογία του, στην απλοϊκή μερικές φορές έκφραση ιδεών, στην απουσία φιλοσοφικού βάθους».^[7] Αν δεχτούμε ότι οι αποφάνσεις της κριτικής για το ποιητικό έργο του Πολέμη ευστόχησαν, τότε αιτιολογείται γιατί η ανθολογία του ισορροπεί ανάμεσα στο αθηναϊκό ρομαντικό παρελθόν, από τη μια μεριά, και το επτανησιακό παρελθόν και το αθηναϊκό μετα- ή αντιρομαντικό παρόν (της γενιάς του 1880), από την άλλη μεριά. Τέλος, η αισθητή παρουσία των Αθηναίων καθαρευουσιάνων ποιητών στην ανθολογία μπορεί να συσχετιστεί με το γεγονός ότι τόσο το άτιτλο προλογικό σημείωμα, όσο και τα βιογραφικά σημειώματα των ποιητών γράφονται από τον Πολέμη στην καθαρεύουσα γλώσσα, αν και τα ποιήματά του τα γράφει βεβαίως στη δημοτική. Συνεπώς, σε μια εποχή που ο μαχητικός δημοτικισμός βρίσκεται στο απόγειό του, ο Πολέμης υιοθετεί μια γλωσσικά μετριοπαθή στάση, λόγω της οποίας ως ανθολόγος δεν αποκλείει ή δεν περιορίζει την καθαρευουσιάνικη αθηναϊκή ποίηση.

Ο Πολέμης ως ανθολόγος της γενιάς του 1880 και των άμεσων επιγόνων της

Αν διακρίνεται μια τακτική εξισορρόπησης στον τρόπο με τον οποίο ο Πολέμης ανθολογεί τις δύο ποιητικές παραδόσεις του 19ου αιώνα, την επτανησιακή και την αθηναϊκή, την ίδια τακτική μπορούμε να παρατηρήσουμε και στη σχεδόν ισόποση ανθολόγηση της ποιητικής παράδοσης του 19ου αιώνα (με 109 ποιήματα σε 164 σελίδες), από τη μια μεριά, και της ποίησης των τριών τελευταίων δεκαετιών (σχηματικά 1880-1910) (με 167 ποιήματα σε 152 σελίδες), από την άλλη μεριά. Ο αισθητά μικρότερος αριθμός των ποιημάτων της παράδοσης οφείλεται στο ότι αρκετά από αυτά είναι εκτεταμένα αποσπάσματα συνθετικών ποιημάτων.

Σχεδόν το ήμισυ, λοιπόν, της ανθολογίας του Πολέμη αφιερώνεται στην ποίηση της γενιάς του και στην ποίηση ηλικιακά νεότερών του ποιητών, οι οποίοι λειτουργούν ως άμεσοι εκφραστικοί επίγονοι της γενιάς του 1880. Δεν έχει νόημα, πέρα από τους 42 ποιητές αυτής της ομάδας, να αναζητήσουμε σημαίνουσες απουσίες άλλων ποιητών. Θα μπορούσαν να αναφερθούν αρκετοί ακόμη ποιητές οι οποίοι, σύμφωνα με τη λογική μιας ευρείας απογραφής, θα περιλαμβάνονταν στην ανθολογία του Πολέμη (εντελώς ενδεικτικά μνημονεύονται οι Πέτρος Βλαστός, Γιάννης Καμπύσης Αλέξανδρος Πάλλης, Σπήλιος Πασαγιάννης, Σωτήρης Σκίπης, Δημήτριος Ταγκόπουλος, Κλεάνθης Τριαντάφυλλος). Eίναι, όμως, προφανές ότι το γούστο του Πολέμη ως ανθολόγου ίσχυσε ιδίως για την επιλογή των σύγχρονών του ποιητών. Σημασία, για τη θεώρηση της ανθολογίας του από τη σημερινή σκοπιά, έχει ότι όλοι σχεδόν οι εκτιμώμενοι σήμερα ως αξιόλογοι ποιητές της γενιάς του 1880 εκπροσωπούνται στις σελίδες της. Μάλιστα, στην παρουσίαση αυτών των ποιητών παρατηρείται σαφώς η τάση να μην ιεραρχηθούν σε μείζονες και ελάσσονες. Έτσι οι αποκλίσεις στον αριθμό των ανθολογημένων ποιημάτων και στις σελίδες που αυτά καταλαμβάνουν, χωρίς βέβαια να λείπουν, είναι αρκετά μικρές, ώστε να θεωρηθούν σημαίνουσες. Π.χ., ο θεωρούμενος σήμερα ως ο σημαντικότερος και αναμφίβολα ο αξιολογότερος ποιητής της γενιάς του 1880, ο Κωστής Παλαμάς, ανθολογείται σε αρκετές σελίδες (σύνολο 10), τόσες όμως είναι και οι σελίδες των ανθολογημένων ποιημάτων του Βιζυηνού και του Σουρή. Ο Πολέμης, λοιπόν, ως ανθολόγος αποφεύγει να προβάλει τον Παλαμά ή κάποιον άλλο ποιητή ως ηγετική φυσιογνωμία της γενιάς του 1880. Μάλιστα σε σχέση με την ανθολόγηση του Παλαμά θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη η πληροφορία της Σταυροπούλου ότι «[ο Πολέμης] την παλαμική δημιουργία είχε κατηγορήσει φανερά σε συνέντευξή του το 1893, αλλά και το 1897 για στίχους "αδικαιολογήτως ασαφείς, είτε από την αμέθοδον σύμπτυξιν πολλών ταυτοχρόνως ιδεών, είτε από την ανεπάρκειαν της φράσεως"».^[8] Με δεδομένο ότι ο Πολέμης διατηρούσε αισθητικές επιφυλάξεις για την παλαμική ποίηση, οφείλουμε να του αναγνωρίσουμε ότι ανθολόγησε τον Παλαμά με πολύ δίκαιο μέτρο, αφού του αφιέρωσε αρκετές σελίδες, τόσες που να αντιστοιχούν στη γενική αναγνώρισή του, το 1910, ως σημαντικού ποιητή.

Με δεδομένο ότι παραπάνω, προκειμένου να κατατάξουμε τους ανθολογημένους ποιητές σε ομάδες, ακολουθήσαμε τον ισχύοντα σήμερα γραμματολογικό χωρισμό των Αθηναίων κλασικορομαντικών ποιητών από τους ποιητές της γενιάς του 1880, οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι οι γλωσσικές επιλογές των ίδιων των ποιητών, έτσι όπως αποτυπώνονται στα ανθολογημένα από τον Πολέμη ποιητικά κείμενα, μαρτυρούν τη σχετικότητα των γραμματολογικών σχηματοποιήσεων. Συγκεκριμένα, χωρίς βέβαια να ανατρέπεται η διαπίστωση ότι η αθηναϊκή ποίηση του 19ου αιώνα γράφτηκε γενικά στην καθαρεύουσα, ενώ με την ποίηση της γενιάς του 1880 σημειώθηκε στροφή προς τη δημοτική, η σχετικότητα αυτής της διαπίστωσης καταδεικνύεται από το γεγονός ότι αρκετά από τα ανθολογημένα ποιήματα της αθηναϊκής ποιητικής παράδοσης είναι γραμμένα στη δημοτική (όπως, π.χ., τα 4 πρώτα από τα ποιήματα του Ζαλοκώστα [σ. 45-49]), όπως, επίσης, ευάριθμα, όχι όμως και αμελητέα, από τα ανθολογημένα ποιήματα των ποιητών της γενιάς του 1880 είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα. Έτσι, ο Τιμολέων Αμπελάς ανθολογείται με 2 ποιήματα γραμμένα στην καθαρεύουσα («Ασμάτιον» [σ. 171-172] και «Συ» [σ. 172]), ενώ ο Ιωάννης Καμπούρογλου με 4 ποιήματα εκ των οποίων το πρώτο είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα («Έρως αυτάρκης» [σ. 173-175]) και τα άλλα 3 στη δημοτική. Βέβαια τόσο ο Αμπελάς όσο και ο Καμπούρογλου είναι ποιητές που ηλικιακά, συνεπώς και εκφραστικά, βρίσκονται στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παλαιά και τη νέα αθηναϊκή σχολή. Άλλα ποιήματα γραμμένα στην καθαρεύουσα είναι, επίσης, το δεύτερο του Σπυρίδωνα Λάμπρου («Θα πηγαίνω» [σ. 187]), το τελευταίο του Δημητρίου Κόκκου (προφανώς λόγω του σατιρικού περιεχομένου του) («Ο αντιπολιτευόμενος» [σ. 218-219]), το πρώτο του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου («Η εικών της» [σ. 220]) και τα 2 από τα 5 ποιήματα του Νίκου Καμπά («Η Λεσβία» [σ. 228-229] και «Ηγάπων παις» [σ. 229]). Αντιστρόφως, ο γνωστός μας για τη χρήση της καθαρεύουσας γλώσσας στα διηγήματά του Γεώργιος Βιζυηνός ανθολογείται με 5 ποιήματά του γραμμένα στη δημοτική (σ. 205-214). Τέλος, μία σημαίνουσα λεπτομέρεια. Στην ανθολογία του Πολέμη δεν υπάρχει ούτε μία γυναίκα ποιήτρια. Η λεπτομέρεια είναι σημαίνουσα στο βαθμό που φανερώνει ότι η ποιητική γενιά του 1880 ήταν ανδροκρατούμενη.

Η ανθολογία του Πολέμη ως καθρέφτης της γενιάς του

H πλούσια ποιητική παραγωγή της γενιάς του 1880, με κέντρο της τον πρωτεϊκό Παλαμά, εξακτινώθηκε προς ποικίλες εκφραστικές, θεματικές και μορφολογικές τάσεις. Γνωρίζοντας και θεωρώντας αυτές τις τάσεις από την απόσταση του χρόνου, διαθέτουμε ένα ουσιαστικό πλαίσιο κρίσης της ανθολογίας του Πολέμη ως ενός λιγότερο ή περισσότερο πιστού καθρέφτη της ποίησης της γενιάς του, η οποία το 1910 είχε πλέον διαμορφώσει την εικόνα της. Ορισμένοι ποιητές της γενιάς του 1880 εξέφρασαν τους ανεκπλήρωτους πόθους της ρωμιοσύνης και αξιοποίησαν τη σχέση τους με την εθνική, την αρχαιοελληνική και τη νεότερη δημοτική παράδοση. Αυτή η ισχυρή τάση εκπροσωπείται στην ανθολογία του Πολέμη με τα κείμενα ποιητών όπως ο Aριστομένης Προβελλέγιος, ο Kώστας Kρυστάλλης και ο Iωάννης Γρυπάρης. Άλλοι ποιητές της γενιάς, δεχόμενοι αμεσότερα την επίδραση της ευρωπαϊκής ποίησης, μεταφύτευσαν στην Eλλάδα τη μουσικότητα του συμβολισμού, συνδυασμένη με το μουντό ψυχικό κλίμα της βόρειας Eυρώπης. Αυτή, όμως, η τάση, που βέβαια ήταν πολύ λιγότερο έντονη απ' ό,τι η πρώτη, εκπροσωπείται ελάχιστα στην ανθολογία του Πολέμη, όπου περιέχονται δύο μόνο ποιήματα του Kώστα Xατζόπουλου, ενώ δεν ανθολογούνται οι Γιάννης Kαμπύσης και Σπήλιος Πασαγιάννης. Μια τρίτη ομάδα ποιητών της γενιάς του 1880 φανέρωσε τις ψυχικές διαθέσεις του αστισμού και αντίκρισε τον κόσμο της υπαίθρου μέσα από το εξωραϊστικό, αλλά και κάποτε παραμορφωτικό πρίσμα του ανθρώπου της πόλης. Και αυτή η τάση αντιπροσωπεύεται ικανοποιητικά στην ανθολογία του Πολέμη με τα ποιήματα του Γεωργίου Δροσίνη, του ίδιου του Πολέμη, του Παύλου Nιρβάνα, του Λάμπρου Πορφύρα, του Zαχαρία Παπαντωνίου. Τέλος, υπήρξαν ποιητές της γενιάς των οποίων ο αστισμός εκδηλώθηκε με τη λαϊκότροπη ή και λαϊκίστικη ευθυμογραφική σάτιρα των κοινωνικών εκδηλώσεων της αστικής τάξης. Αυτή η τάση αντιπροσωπεύεται στην ανθολογία με τα ποιήματα του Γεωργίου Σουρή και του Δημητρίου Κόκκου.

H θεματολογία του έργου των περισσότερων ποιητών της γενιάς του 1880 είχε ως βασικά σημεία αναφοράς την πατρίδα, όχι πια ως αφηρημένη εθνική ιδέα, αλλά ως βιωματικά ζωντανή πραγματικότητα που διάφορες όψεις της έλκουν και άλλες απωθούν· την φύση, ιδωμένη μέσα από τα μάτια του εγρήγορου παρατηρητή, όχι ως αιτία για μεταφυσική ενατένιση, αλλά ως αφορμή για να εκδηλωθεί είτε η χαρά των αισθήσεων είτε αρνητικά συναισθήματα· τον έρωτα ως ερωτοτροπία και χαρά των αισθήσεων· το σπίτι και την οικογενειακή ζωή, θύλακες του ιδιωτικού αστικού χώρου, που προσφέρουν ασφάλεια και θαλπωρή. Όλα τα παραπάνω θεματικά κέντρα εμφανίζονται λιγότερο ή περισσότερο στην ανθολογία.

Aπό μορφολογική άποψη, οι ποιητές της γενιάς του 1880 καλλιέργησαν στη δημοτική γλώσσα όλες τις παραδοσιακές μετρικές μορφές, αφενός αξιοποιώντας τη σχέση τους με τη δημοτική και έντεχνη στιχουργική παράδοση, αφετέρου επιχειρώντας τη ρυθμική ανανέωση και τον εμπλουτισμό του αυστηρά έμμετρου στίχου. Έτσι, χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο ο δεκαπεντασύλλαβος κι ο ενδεκασύλλαβος, αλλά και στίχοι (π.χ. ο δεκατρισύλλαβος) ή ποιήματα σταθερής μορφής (π.χ. το σονέτο) με μικρή χρήση στο παρελθόν. Η εικόνα αυτής της στιχουργικής πολυμορφίας στο περιβάλλον του αυστηρά έμμετρου στίχου σχηματίζεται μέσα από τα ποιήματα της ανθολογίας. Αλλά το στιχουργικά ανανεωτικό πνεύμα της γενιάς εκδηλώθηκε, παράλληλα, με τη δημιουργία του ελευθερωμένου στίχου (με πρωτεργάτη του τον Παλαμά, που τον ονόμαζε «πολύτροπο» στίχο), μορφής ενδιάμεσης ανάμεσα στον έμμετρο και τον ελεύθερο στίχο. Kυρίαρχη πάντως παρέμεινε, την περίοδο αυτή, η αντίληψη της ποίησης-τραγουδιού. H αντίληψη αυτή δεν κλονίστηκε από την ανάπτυξη, τη δεκαετία του 1890 και στη συνέχεια, εναλλακτικών μορφών ποιητικής έκφρασης σε πεζό λόγο, όπως το πεζοτράγουδο (ο γνωστότερος ποιητής είναι ο Παπαντωνίου) ή το πεζό ποίημα. Η ανθολογία του Πολέμη κρίνεται, όμως, πάρα πολύ επιφυλακτική ή και απορριπτική απέναντι στις τολμηρές ή και καινοτόμες μορφολογικές επιλογές. Ανάμεσα στα 276 ποιήματα της ανθολογίας (ακριβέστερα, ανάμεσα στα 167 ανθολογημένα ποιήματα των ποιητών της γενιάς του 1880 και των επιγόνων της) δεν υπάρχει ούτε ένα πεζοτράγουδο, μορφή που, παρά την ευρεία διάδοσή της, μάλλον αντιμετωπιζόταν γενικότερα με αμηχανία ως προς την ειδολογική ταυτότητά της, με επιφύλαξη ή και με υποτιμητική διάθεση ως κατώτερο νόθο είδος. Επίσης στο σύνολο των 276 ποιημάτων (ή των 167 κειμένων των ποιητών της γενιάς του 1880 και των επιγόνων της) υπάρχουν μόνο 6 ποιήματα σε ελευθερωμένο στίχο. Πρόκειται για τα εξής κείμενα: Κωστής Παλαμάς, «Η γέννησι του κρίνου» (σ. 232-236)· Κωστής Παλαμάς, «Από το "Δωδεκάλογο του Γύφτου" (Απόσπασμα)» (σ. 237-239)· Στέφανος Στεφάνου, «Χαράμματα» (σ. 290)· Ιωάννης Ζερβός, «Τραγούδι στην τέχνη» (σ. 294)· Ιωάννης Ζερβός, «Ο παληός καθρέφτης» (σ. 296) και Σπύρος Μελάς, «Τραγούδια του ανθρώπου ΙΙ» (σ. 319). Το ποσοστό των ποιημάτων σε ελευθερωμένο στίχο επί του συνόλου των ανθολογημένων ποιημάτων είναι μόλις 2,17% (και επί του συνόλου των κειμένων των ποιητών της γενιάς του 1880 είναι μόλις 3,59%) Αν και δεν διαθέτουμε στοιχεία για το ποσοστό του ελευθερωμένου στίχου επί του συνόλου της ποιητικής παραγωγής ποιητών της γενιάς του 1880 ή και γενικότερα επί του συνόλου της ποιητικής παραγωγής της γενιάς, μπορούμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι αυτό το ποσοστό ήταν σαφώς υψηλότερο από το ποσοστό των ποιημάτων σε ελευθερωμένο στίχο, που ανθολογούνται από τον Πολέμη. Ας δώσουμε ένα διαθέσιμο συγκριτικό στοιχείο, αν και αφορά στο έργο ηλικιακά νεότερων ποιητών: στην ανθολογία Οι νέοι (1922) του Τέλλου Άγρα το ποσοστό των ποιημάτων σε ελευθερωμένο στίχο ανέρχεται σε 10,6%, ενώ επίσης υπάρχει το πολύ μικρό ποσοστό, 1,9%, ποιημάτων σε ελεύθερο στίχο.

Η γενική κρίση μας για τον Πολέμη ως ανθολόγο, ιδίως της ποίησης της γενιάς του, ευθυγραμμίζεται με την πρόσφατη εκτίμηση της Σταυροπούλου για το ποιητικό έργο του: «Υπάρχουν μεγάλοι ποιητές που προηγούνται της εποχής τους· υπάρχουν άλλοι άξιοι που κατορθώνουν να συλλάβουν και να αποτυπώσουν στο έργο τους το πνεύμα ακριβώς του καιρού και του τόπου τους. Αναμφισβήτητα ο Πολέμης δεν ανήκει σ' αυτούς τους κορυφαίους· ακολουθούσε πάντα μαζί με τους πολλούς, με αργό ίσως αλλά σταθερό ρυθμό, και κυρίως χαρίζοντας με την τέχνη του συγκίνηση και ευχαρίστηση σε ένα μεγάλο κοινό, καθώς οι ποιητικές του συλλογές πραγματοποίησαν όσο ζούσε αλλεπάλληλες εκδόσεις, γεγονός πρωτοφανές για τα νεοελληνικά γράμματα της εποχής του».^[9] Ο Πολέμης, λοιπόν, ως ανθολόγος επιβεβαιώνει την αξιολογική εικόνα του ως ποιητή: τη λειτουργία του ως εκφραστή του μέσου όρου. Γι' αυτό και δεν προκαλεί απορία - για να σχολιάσουμε το ερώτημα της απουσίας του Καβάφη από τις ανθολογίες των αρχών του 20ού αιώνα, έτσι όπως το έθεσαν οι Βαρακλιώτου, Καράογλου και Σδράλη - ότι δεν ανθολογεί τον Καβάφη: αν ο Πολέμης γνώριζε το 1910 το έργο του Αλεξανδρινού, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι αυτό δεν εντασσόταν στις προτιμήσεις του. Εξάλλου, την εποχή εκείνη, ο Καβάφης παρέμενε ακόμη πολύ λίγο γνωστός στο αθηναϊκό κοινό της ποίησης. Ουσιαστικά η εικόνα της παλαιότερης και της σύγχρονης ποίησης, έτσι όπως σχηματίζεται από την ανθολογία του Πολέμη, είναι μια αρκετά συγκεχυμένη εικόνα, όπου συνυπάρχουν παλαιότερα και νεότερα, οπισθοδρομικά και ανανεωτικά στοιχεία. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια πραγματική εικόνα, σχηματισμένη από τις επιλογές της συγκυριακής στιγμής ενός ποιητή-ανθολόγου που δεν λειτουργούσε με προειλημμένες αποφάσεις και δεν υποστήριζε αυστηρές γλωσσικές ή αισθητικές θέσεις.

Ευριπίδης Γαραντούδης

Πίνακας περιεχομένων

Ι.[ωάννης] Π.[ολέμης], «[Πρόλογος]» (σ. 5-6).

Ρήγας Φεραίος: «Θούριος ύμνος» (σ. 7-9), «Η Ελλάς προς τα τέκνα της» (σ. 9-11), «Μοναξιά» (σ. 11-12).

Ιωάννης Βηλαράς: «Δεν είνε τρόπος» (σ. 13), «Η Χλόη» (σ. 13-14), «Τα κλειδιά της ζωής» (σ. 14), «Τ’ αθάνατο νερό» (σ. 14), «Στολιδάρης» (σ. 14-15), «Σύγκρισις» (σ. 15-16).

Αθανάσιος Χριστόπουλος: «Ο πετεινός» (σ. 17), «Ο ύπνος» (σ. 18), «Το αγκάθι» (σ. 18), «Τα μήλα» (σ. 19), «Λύσσα» (σ. 19), «Δοκιμή» (σ. 20), «Συμβουλή» (σ. 20), «Τρύγος» (σ. 21).

Ανδρέας Κάλβος: «Εις Δόξαν» (σ. 22-26), «Εις Πάργαν» (σ. 26-29).

Διονύσιος Σολωμός: «Ύμνος εις την Ελευθερίαν (Αποσπάσματα)» [οι στροφές 1-15, 31-34] (σ. 30-34), «Η Φαρμακωμένη» (σ. 34-35), «Η Ξανθούλα» (σ. 35-36), «Εκ των “Ελεύθερων Πολιορκημένων” (Αποσπάσματα)» [Άκρα του τάφου σιωπή… 6 στίχοι], [Ο Απρίλης με τον Έρωτα…, 14 στίχοι], [άλλοι 15 σκόρπιοι στίχοι] (σ. 36-38), «Επιγράμματα: Η καταστροφή των Ψαρών» (σ. 38), «Προς τον Βασιλέα της Ελλάδος ενώ εδιάβαινε τα νερά της Κέρκυρας» (σ. 39), «Εις Φραγκίσκα Φραίζερ» (σ. 39), «Η Ευρυκόμη» (σ. 39).

Αλέξανδρος Σούτσος: «Από τον “Περιπλανώμενον” (Απόσπασμα)» [56 στίχοι] [Διατί το μέτωπόν του κατηφές…], [Βλέπει, βλέπει τας χιόνας…] (σ. 40-42), «Από την “Τουρκομάχον Ελλάδα” (Απόσπασμα)» [Τι την κιθάραν μου…] [50 στίχοι] (σ. 42-44).

Γεώργιος Ζαλοκώστας: «Ρόδον και χορτάρι» (σ. 45), «Η πέρδικα» (σ. 46), «Η αναχώρησίς της» (σ. 46-47), «Ο βορειάς που τ’ αρνάκια παγώνει» (σ. 47-49), «Η τελευταία νυξ (Αποσπάσματα)» [Μυστηριώδεις σείονται…] [120 στίχοι] (σ. 49-53).

Παναγιώτης Σούτσος: «Ο χαιρετισμός μας εις την αναγεννωμένην Ελλάδα» (σ. 54-56), «Η αφροντισιά μου» (σ. 56), «Ο αγροτικός μας βίος» (σ. 56-58).

Αλέξανδρος [Ρίζος] Ραγκαβής: «Μάιος» (σ. 59-61), «Λάβαρον» (σ. 61-62), «Καλλιτεχνία» (σ. 62), «Η βάτος» (σ. 62-63), «Τρύγος» (σ. 63-64), «Λατρεία» (σ. 64-65), «Συμβουλαί» (σ. 65-66), «Η πατρίς μου» (σ. 66-67).

Ανδρέας Λασκαράτος: «Το Ληξούρι εις τους 1836 (Αποσπάσματα εκ της πρώτης Ραψωδίας)» [Εστάθηκ’ ένα πράμμα…] [198 στίχοι] (σ. 68-75), «Και πάλε η κυρά μου» (σ. 75-76), «Γραφή αποκριτική» (σ. 76-78).

Αντώνιος Μανούσος: «Το κάλλος και τα ρόδα» (σ. 79), «Άκαιρη μετάνοια» (σ. 80).

Ιούλιος Τυπάλδος: «Το πλάσμα της φαντασίας» (σ. 81-86), «Η καταδίκη του κλέφτη» (σ. 86), «Η φυγή» (σ. 86-88).

Θεόδωρος Ορφανίδης, «Ο αποχαιρετισμός του νεοσύλλεκτου», (σ. 89-91), «Ο Καρα Σεβδαλής» (σ. 91-93).

Γεώργιος Παράσχος: «Ελπίς» (σ. 94-95), «Το εωθινόν» (σ. 95-97).

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: «Η αγράμπελη» (σ. 98-99), «Ο Κίτζος και το γεράκι» (σ. 99-101), «Το τραγούδι της Θώδως (Εκ του ποιήματος “Φωτεινός”)» [Σε παράμερο λαγκάδι…] (σ. 101-103), «Ο Καλογιάννος» (σ. 104-106), «Ο βράχος και το κύμα» (σ. 106-108), «Η Ξανθούλα» (σ. 108).

Γεράσιμος Μαρκοράς: «Οι θησαυροί τ’ Αλήπασσα» (σ. 109-110), «Αϊβασιλειάτικο. Για μια κόρη» (σ. 110), «Απομακρυσμός» (σ. 111), «Απόσπασμα από τον “Όρκο” (Πυρπόλησις Αρκαδίου)» [Σε τόση αντράλα ταραχής…] [50 στίχοι] (σ. 111-113), «Πρώιμη αγάπη» (σ. 113), «Μελαχροινούλα» (σ. 114), «Δύο!» (σ. 114).

Δημήτριος Βερναρδάκης: «Ραψωδός (Απόσπασμα εκ της “Μαρίας Δοξαπατρή”» [Ανατολαί, θρηνήσατε…] [60 στίχοι] (σ. 115-117), «Εκ του ποιήματος “Η Εικασία” (Απόσπασμα)» [Ω δώρον συ πολύτιμον…] [26 στίχοι] (σ. 117-118).

Δημήτριος Βικέλας: «Μη ξεχνάς» (σ. 119-120), «Απολογία» (σ. 120), «Εις ξένην» (σ. 120-121 ), «Σ’ αγαπώ» (σ. 121).

Παναγιώτης Ματαράγκας: «Εις κόρην» (σ. 122-123), «Εις νεάνιδας» (σ. 124).

Παναγιώτης Συνοδινός: «Η Λύρα μου επί του ιερού αγώνος (Απόσπασμα)» [Άτι μαύρο…] [20 στίχοι] (σ. 125-126), «Συνταγή χωριάτικη» (σ. 126-127).

Αχιλλεύς Παράσχος: «Πρώτη Μαΐου» (σ. 128-129), «Προ της Παναγίας» (σ. 129-130), «Αναμνήσεις (Αποσπάσματα)» [Ω! να το Άντρον…] [70 στίχοι] (σ. 130-132), «Η σιγή μου» (σ. 133), «Ο δίσκος του γέρου αγωνιστού» (σ. 134-135), «Ελεγείον εις τον πρώην Βασιλέα της Ελλάδος Όθωνα Α΄» (σ. 135-139).

Ιωάννης Καρασούτσας: «Εις την μετά της Ελευθέρας Ελλάδος ένωσιν των Ιονίων Νήσων» (σ. 140-141), «Ο παρθενικός έρως» (σ. 141).

Άγγελος Βλάχος: «Τι αγαπώ» (σ. 142-143), «Η τροπή» (σ. 143-145), «Νοσταλγία» (σ. 145-147), «Εις λεύκωμα» (σ. 147).

Αλέξανδρος Βυζάντιος: «Προς τον Κανάρην» (σ. 148-149), «Ο μέγας επαίτης» (σ. 149-152).

Κλέων Ραγκαβής: «Ροδοδάφνη» (σ. 153-154), «Η Απόκρεως» (σ. 154-156), «Η παις και το ρόδον» (σ. 156).

Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος: «Συμβουλαί εις φίλην μου» [52 στίχοι] (σ. 157-159), «Ματαιότης ματαιοτήτων» (σ. 159-160), «Ασμάτιον» (σ. 160-161), «Το άγαλμα της Παρθένου» (σ. 161-162), «Εις κόρην» (σ. 162-163), «Η ελληνική σημαία» (σ. 163-165).

Σπυρίδων Βασιλειάδης: «Ο ερωτευμένος Ενετός» (σ. 166-167), «Εις αρχαίον κάτοπτρον της Κορίνθου Ι» [Ω! ποίον κάτοπτρον…] (σ. 167), «Εις αρχαίον κάτοπτρον της Κορίνθου ΙΙ» [Αβρός τις στέφανος…] (σ. 167-168), «Εις αρχαίον κάτοπτρον της Κορίνθου ΙΙΙ» [Και ως παρήλθεν…] (σ. 169), «Εις αρχαίον κάτοπτρον της Κορίνθου IV» [Ω! εις την πλάκαν σου…] (σ. 169-170), «Εις αρχαίον κάτοπτρον της Κορίνθου V» [Όμως πλανώμαι…] (σ. 170).

Τιμολέων Αμπελάς: «Ασμάτιον» (σ. 171-172), «Συ» (σ. 172).

Ιωάννης Καμπούρογλους: «Έρως αυτάρκης» (σ. 173-175), «Το μνημείον του Φιλοπάππου» (σ. 175), «Τα σύνορα του ελληνικού βασιλείου» (σ. 175-176), «Οι άγνωστοι ήρωες» (σ. 176).

Αριστομένης Προβελέγγιος: «Εσπερινός» (σ. 177), «Φιλοσοφία του πόνου» (σ. 178-179), «Άσμα μου είσαι συ, αγαπημένη» (σ. 179-180), «Η καρδιά μάντισσα» (σ. 180-181), «Η λεύκη της αγοράς» (σ. 181-182), «Η ελεημοσύνη» (σ. 182-183), «Εις την αδελφήν του Μάρκου Μπότσαρη (ελθούσαν εις Αθήνας τον χειμώνα του 1888)» (σ. 183-185).

Σπυρίδων Λάμπρος: «Η τρεις ψυχές» (σ. 186-187), «Θα πηγαίνω» (σ. 187).

Δημήτριος Καμπούρογλους: «Κρυφή αγάπη» (σ. 188), «Εληά και πεύκος» (σ. 189), «Του φθινοπώρου τα όνειρα» (σ. 189-190), «Η φωνή των άψυχων (εντυπώσεις επισκέψεως εις το εν τη Πεντέλη παλάτι της Δουκίσσης της Πλακεντίας)» (σ. 190-191), «Ελπίδες» (σ. 192), «Ο τενεκές» (σ. 192).

Χαραλάμπης Άννινος: «Παράπονο» (σ. 193-194).

Γεώργιος Σουρής: «Εγώ εις Ρωσσίαν (Απόσπασμα)» [Κ’ έμεινα μόνος…] [70 στίχοι] (σ. 195-197), «Ο δάσκαλος» (σ. 197-198), «Η προξενήτρα» (σ. 198-199), «Στα παιδιά μου» (σ. 199-200), «Από τον Φασουλήν φιλόσοφον» [Ο Περικλέτος…] [115 στίχοι] (σ. 200-204).

Γεώργιος Βιζυηνός: «Η καταιγίς» (σ. 205-206), «Μεταμορφώσεις» (σ. 207-209), «Η παρεξήγησις» (σ. 209), «Έρωτος τέχναι» (σ. 209-211), «Ο τελευταίος Παλαιολόγος» (σ. 211-214).

Δημήτριος Κόκκος: «Είδα ένα όνειρο» (σ. 215-217), «Λύσσα» (σ. 217-218), «Ο αντιπολιτευόμενος» (σ. 218-219).

Κωνστ. Φ. Σκόκος: «Η εικών της» (σ. 220), «Επιγράμματα: Εις ωραίον άγαλμα Νιόβης» (σ. 221), «Εις ωραίαν νοσοκόμον» (σ. 221), «Εις κούφον καυχώμενον επί πατραγαθία» (σ. 221), «Εις τοκογλύφον χορτοφάγον» (σ. 221), «Εις ταρτούφον νηστεύοντα» (σ. 221), «Εις κουτοπόνηρον» (σ. 221), «Εις φουκαράν ηθοποιόν» (σ. 222), «Εις κυρίαν φκιασιδού» (σ. 222).

Στέφανος Μαρτζώκης: «Χαραυγή» (σ. 223), «Εις κόρην» (σ. 224), «Άσπρες τρίχες» (σ. 224-225), «Αρχαίο ειδύλλιο» (σ. 225), «Από το “Παγκόσμιο τραγούδι”» [Όταν με μαύρη απάτη…] [4 στροφές] (σ. 226).

Νίκος Καμπάς: «Θα βραχούμε» (σ. 227), «Η λίμνη» (σ. 227-228), «Η Λέσβια» (σ. 228-229), «Ηγάπων παις» (σ. 229), «Στάσου» (σ. 229).

Κωστής Παλαμάς: «Μία» (σ. 230-231), «Η ευτυχία» (σ. 231-232), «Η γέννησι του κρίνου» (σ. 232-236), «Το χέρι» (σ. 236-237), «Από το “Δωδεκάλογο του Γύφτου” (Απόσπασμα)» [Ούτε σπίτια ούτε καλύβια…] [68 στίχοι] (σ. 237-239).

Γεώργιος Δροσίνης: «Το άγαλμα» (σ. 240-241), «Ο χωρισμός» (σ. 241), «Εσπερινός» (σ. 241-242), «Το καλύβι» (σ. 242-243), «Ο καθρέφτης της Σουλτάνας» (σ. 243), «Η λυγερή κι ο ήλιος» (σ. 244), «Η μοναχοκόρη» (σ. 244-245), «Τα χαρίσματα» (σ. 245-246), «Μικρά πουλιά» (σ. 246).

Διονύσιος Μάργαρης: «Θα μαραθή» (σ. 247), «Λόγια χαμένα» (σ. 248).

Γεώργιος Στρατήγης: «Το φιλί του πατέρα μου» (σ. 249), «Το φυλαχτό» (σ. 250), «Το κλεισμένο σπίτι» (σ. 251), «Η κάμαρά μου» (σ. 251-252).

Ιωάννης Μαράνος: «Τραγούδια 1» [Όταν του ρόδου τη δροσιά…] (σ. 253), «Τραγούδια 2» [Μου λένε…] (σ. 253-254), «Τραγούδια 3» [Αρχόντισσα περήφανη…] (σ. 254), «Τραγούδια 4» [Ύπνος και Χάρος…] (σ. 254), «Τραγούδια 5» [Το υστερνό τραγούδι μου…] (σ. 254).

Αλέκος Φωτιάδης: «Ι» [Καλύβι ανεμοσάλευτο…] (σ. 255), «ΙΙ» [Πάμε απ’ το δρόμο…] (σ. 255), «ΙΙΙ» [Την είδα εγώ την μάγισσα…] (σ. 256), «IV» [Γυρνώ τη ρύμη αποσπερνίς…] (σ. 256).

Μιχαήλ Αργυρόπουλος: «Τα λουλούδια των βουνών» (σ. 257).

Ιωάννης Πολέμης: «Η λεύκα» (σ. 258), «Ζωγραφιά» (σ. 259), «Το παληό βιολί» (σ. 259-260), «Το ρολόγι» (σ. 260-261), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 12» [Τόσοι χειμώνες πέρασαν…] (σ. 261-262), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 21» [Τι να σου πω…] (σ. 262), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 62» [Εγώ τα ξέρω της ζωής…] (σ. 262), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 65» [Όλα είν’ απλά…] (σ. 262), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 68» [Συχνά μου λέγ’ η Υπομονή…] (σ. 262), «Από τα “Πλεκτά τραγούδια”: Αρ. 105» [Κτυπά η καρδιά στα στήθη μου…] (σ. 262-263), «Στ’ αμπέλια» (σ. 263).

Πολύβιος Δημητρακόπουλος: «Από τα “Παράξενα τραγούδια”: 1» [Θέλω ένα λόγο…] (σ. 264), «Από τα “Παράξενα τραγούδια”: 2» [Ρώτα τα φύλλα του ρόδου…] (σ. 264-265), «Από τα “Παράξενα τραγούδια”: 3» [Γιατί τόσο μικρό…] (σ. 265), «Από τα “Παράξενα τραγούδια”: 4» [Ερώτησα τη θάλασσα…] (σ. 265).

Παύλος Νιρβάνας: «Βροχή στο κύμα» (σ. 266), «Οδοιπόρος» (σ. 266), «Πρώτη πατρίδα» (σ. 266), «Ωκεανός» (σ. 267), «Σκλάβος πετεινός» (σ. 267), «Κρήτη» (σ. 267), «Χειμωνιάτικη ζωγραφιά» (σ. 267), «Ολύμπια» (σ. 267), «Παράπονον» (σ. 267).

Ιωάννης Βλαχογιάννης: «Στο άγαλμα του Μπάιρον» (σ. 268-269), «Προσευχή προς ένα δέντρο» (σ. 269-271).

Μιλτιάδης Μαλακάσης: «Τριαντάφυλλα» (σ. 272), «Στην άκρη του ποταμού» (σ. 272-273), «Αγάπη» (σ. 273), «Σε δύο μάτια» (σ. 274).

Μιχαήλ Νικ. Καΐρης: «Στη μοναξιά μου: 1» [Πόσο μικρός…] (σ. 275), «Στη μοναξιά μου: 2» [Αχ! Πώς μικρή μου, σβύνομαι…] (σ. 275), «Στη μοναξιά μου: 3» [Χίλια πουλιά στον κήπο μου…] (σ. 276), «Στη μοναξιά μου: 4» [Μακρυά από σέν’, αγάπη μου…] (σ. 276), «Τραγουδάκι» (σ. 276).

Αργύρης Εφταλιώτης: «Πατινάδα» (σ. 277), «Τραγούδι του αργαλειού» (σ. 278), «Από τη μάννα το μωρό» (σ. 278).

Γεώργιος Τσοκόπουλος: «Πού ναύρω;» (σ. 279), «Τα δώρα του τραγουδιστή» (σ. 279-280).

Ιωάννης Γρυπάρης: «Χωρισμός» (σ. 281), «Ύπνος» (σ. 282).

Κώστας Κρυστάλλης: «Το μαρμαρωμένο βασιλόπουλο» (σ. 283-284), «Τραγούδι του αργαλειού» (σ. 284), «Ήθελα νάμουν τσέλλιγγας» (σ. 284), «Η καπετάνισσα» (σ. 285).

Άγγελος Σημηριώτης: «Φθινοπωρινόν» (σ. 286-287), «Κυπαρίσσι» (σ. 287), «Εκ βαθέων: 1» [Στα βάθη τ’ αστροφώτιστα…] (σ. 288), «Εκ βαθέων: 2 » [Ολόρθη μέσ’ στο φως το μαλακό…] (σ. 288).

Στέφανος Στεφάνου: «Σοννάτες: Ι. Το πέσιμο του φύλλου» (σ. 289-290), «ΙΙ. Χαράματα» (σ. 290), «Το δέντρο της ζωής» (σ. 290-291).

Πέτρος Βασιλικός: «Από τα “Χεινοπωρινά”» [Και βλέπω σε μιαν άχνα…] (σ. 292), «Η σπορά» (σ. 293).

Ιωάννης Ζερβός: «Τραγούδι στην τέχνη» (σ. 294), «Από τ’ άσματα των ασμάτων: Δ΄» [Έλα κρυφά…] (σ. 295-296), «Ο παληός καθρέφτης» (σ. 296).

Άγις Θέρος (Σπ. Θεοδωρόπουλος): «Ημέρας ζωή» (σ. 297-298), «Πόνος κρυφός» (σ. 298), «Στη Δόξα» (σ. 299).

Πέτρος Ζητουνιάτης: «Από την “Λήκυθον”» [Αγάπη, πώς μ’ εκούρασες…] (σ. 300-301).

Ζαχαρίας Παπαντωνίου: «Ο πόλεμος! Ο πόλεμος!» (σ. 302-303), «Ο νειόγαμπρος» (σ. 303), «Χαλάσματα» (σ. 303-304).

Σπύρος Ματσούκας: «Θρησκεία-Πατρίς» (σ. 305), «Στη φυλή μας» (σ. 306), «Στην πατρίδα» (σ. 306-307).

Λάμπρος Πορφύρας: «Μάρμαρα» (σ. 308-309), «Ανεμώνες στον άνεμο: 1» [Γαλήνη…] (σ. 309), «Ανεμώνες στον άνεμο: 2» [Τότε που σ’ είδα…] (σ. 309), «Ένα λιμάνι: 1» [Η καταχνιές…] (σ. 310), «Ένα λιμάνι: 2» [Θυμάμαι τ’ ανοιξιάτικο ξεψύχισμα…] (σ. 310), «Ένα λιμάνι: 3» [Κάποτε θάρθω πλάι σου…] (σ. 311).

Στέφανος Γρανίτσας: «Χάρι» (σ. 312), «Απριλιάτικο βράδυ» (σ. 313), «Η καμπάνα» (σ. 313).

Θρασύβουλος Ζωιόπουλος: «Στροφές: 1» [Τα ωραία τα μάτια…] (σ. 314), «2» [Το ανάερο πέπλο…] (σ. 314-315), «3» [Το στοματάκι εδάγκωνε…] (σ. 315), «4» [Απ’ τις χαρές…] (σ. 315).

Άριστος Καμπάνης: «Εγώ κ’ ένα δέντρο» (σ. 316-318).

Σπύρος Μελάς: «Τραγούδια του ανθρώπου: [Ι]» [Και τα χρυσά…] (σ. 319), «Τραγούδια του ανθρώπου: ΙΙ» [Ήτανε, τάχα,…] (σ. 319), «Τραγούδια του ανθρώπου: ΙΙΙ» [Στο μαύρο, είπα, χελιδόνι…] (σ. 320), «Τραγούδια του ανθρώπου: IV» [Χρυσό αστάχυ…] (σ. 320).

Μαρίνος Σιγούρος: «Τα λόγια της μάννας μου» (σ. 321-322), «Στο ναό της αγάπης» (σ. 322).

Πίναξ των περιεχομένων (σ. 324-328).

Σημειώσεις

¹ Για τις διαφορές αυτές και καταγραφή των περιεχομένων της δεύτερης έκδοσης, που πάντως είναι ίδια με τα περιεχόμενα της πρώτης, βλ. Έφη Βαρακλιώτου, Χ. Λ. Καράογλου, Αρίστη Σδράλη, «Ποιητικές ανθολογίες 1901-1920. Βιβλιογραφική δοκιμή», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Περίοδος Β΄, Τεύχος Τμήματος Φιλολογίας, τ. 6, 1996-1997 [κυκλοφόρησε και σε ανάτυπο], σ. 113-226: 171-176.

² Πρόκειται για τις εξής ανθολογίες: Νέα ελληνική ανθολογία ήτοι συλλογή εκλεκτών και νεωτέρων ελληνικών ποιημάτων, υπό Μιχαήλ Σαλιβέρου, Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Μιχ. Σαλιβέρου 1911· Νέα ελληνική ανθολογία περιέχουσα τα εκλεκτότερα έργα των νεώτερων ποιητών της Ελλάδος από του Ρήγα Φεραίου μέχρι των ημερών μας, Εν Νέα Υόρκη, Εκδοτικά Καταστήματα Ατλαντίδος [1913] (ανατυπ. 1921)· Ιωάννου Ν. Σιδέρη, Νεοελληνική ανθολογία, Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1916 (ανατυπ. 1921)· Κ. Φ. Σκόκου εκλογή και επιμελεία, Νεοελληνική ανθολογία, Μετ' εικόνων και βιογραφιών, [Τόμοι 2], Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος Ζηκάκη 1922-1923.

³ Έφη Χρ. Βαρακλιώτου, Χ.Λ. Καράογλου, Άριστη Σδράλη, «Ποιητικές ανθολογίες 1901-1950 (Πρόδρομη ανακοίνωση)», Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Πρακτικά Ζ΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Υπεύθυνος: Χ.Λ. Καράογλου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 431-453: 434.

⁴ Βαρακλιώτου, Καράογλου, Σδράλη, ό.π., σ. 435.

⁵ Βαρακλιώτου, Καράογλου, Σδράλη, ό.π., σ. 434.

⁶ Καταγραφή της εργογραφίας και επιλογή βιβλιογραφίας του Πολέμη, βλ. στο πρόσφατο βιβλίο Ιωάννης Πολέμης, Επιλογή ποιημάτων, Εισαγωγή, ανθολόγηση, επιμέλεια Έρη Σταυροπούλου, Καΐρειος Βιβλιοθήκη - Άνδρος, Επιμέλεια: Εκδόσεις Άγρα 2005, σ. 51-59.

⁷ Έρη Σταυροπούλου, «Ιωάννης Πολέμης (1862-1924). Εισαγωγή», Ιωάννης Πολέμης, Επιλογή ποιημάτων, ό.π., σ. 13-49: 23.

⁸ Έρη Σταυροπούλου, ό.π., σ. 25.

⁹ Έρη Σταυροπούλου, ό.π., σ. 14.