Ο λαός της Κρήτης, αμέσως μετά την απελευθέρωσή του από τον τούρκικο ζυγό με τη δημιουργία της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, αναπτυσσόταν γοργά στον κοινωνικό, οικονομικό και πνευματικό τομέα.

Το γλωσσικό κίνημα, που είχε διχάσει στο τέλος του περασμένου αιώνα τους Έλληνες κατοίκους της ελεύθερης Ελλάδας, δεν άργησε να βρει απήχηση στους διανοούμενους της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.

Τους οπαδούς της δημοτικής βάφτισε «μαλλιαρούς» ο Γιάννης Κονδυλάκης από την εξής αιτία:

Μια ημέρα του έτους 1898 ο Γιάννης Κονδυλάκης καθόταν με την παρέα του (δημοσιογράφους και λογοτέχνες) στο καφενείο του Ζαχαράτου, στην πλατεία του Συντάγματος, και συζητούσαν για το Γλωσσικό ζήτημα.

Πάνω στη συζήτηση πέρασαν δυο λογοτέχνες, συνεργάτες του πρωτοπόρου λογοτεχνικού περιοδικού Η τέχνη. Και οι δυο αυτοί λογοτέχνες χρησιμοποιούσαν τη δημοτική με φανατισμό και επίσης είχαν μακριά μαλλιά και πυκνά γένια.

Ο Κονδυλάκης, με το θυμόσοφο πνεύμα του και τα χωρατά που σκορπούσε στην παρέα του, αυθόρμητα, κείνη τη στιγμή, έδειξε με το δάκτυλό του τους δυο μακρυμάλληδες δημοτικιστές και είπε: «Τώρα περνά η μαλλιαρή φιλολογία». Ο χαρακτηρισμός «μαλλιαρή φιλολογία», που ο Κονδυλάκης απέδωσε στους δύο αυτούς φανατικούς δημοτικιστές, διαδόθηκε γρήγορα σ’ όλους τους κύκλους των διανοούμενων της Αθήνας. Από το γεγονός αυτό οι καθαρευουσιάνοι, εμπαικτικά και περιφρονητικά, ονόμαζαν κάθε δημοτικιστική «μαλλιαρό».

Για να εξηγηθεί η εξέλιξη του γλωσσικού ζητήματος στα Χανιά, ανάγκη να ερευνηθεί η πνευματική κατάσταση της κοινωνίας των Χανίων στην περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.

Η νεολαία της ελεύθερης Ελλάδας, στις αρχές του αιώνα μας, ύστερα από την ντροπή της ήττας του 1897, ζητούσε καινούργιους δρόμους για την αναμόρφωση και προκοπή του έθνους.

Οι νέοι λογοτέχνες της Αθήνας, συσπειρωμένοι γύρω από το περιοδικό Νουμάς, πρόβαλλαν καινούριες ιδέες και έγραφαν μόνο στη δημοτική γλώσσα.

Οι Κρητικοί φοιτητές που σπούδαζαν στην ελεύθερη Ελλάδα, κατέβαιναν στις πόλεις και στα χωριά της αυτόνομης Κρήτης και μετέφεραν τα πνευματικά ρεύματα που κυριαρχούσαν εκεί.

Στα Χανιά, από την περίοδο της Ημιαυτονομίας (1878-1889), εκδηλώθηκε αξιόλογη πνευματική κίνηση που έντονα συνεχίστηκε στην περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) και μεταγενέστερα.

Στην περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας τα πάντοτε, από μακρά παράδοση, φλογισμένα νιάτα της πόλης των Χανίων είχαν προστάτες, στον αγώνα τους για τη δημοτική γλώσσα τους Κωνστ. Μάνο και Ελ. Βενιζέλο.

Στην περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας ο Ελ. Βενιζέλος, μαζί με την πολύπλευρη πολιτική του δράση, δεν έκρυβε τη συμπάθειά του για τη ζωντανή γλώσσα του ελληνικού λαού.

Απόδειξη πως ο Βενιζέλος είχε συλλάβει την ορθή λύση του γλωσσικού ζητήματος είναι και το γεγονός πως, στην αναθεώρηση του Συντάγματος του έτους 1911, προσπάθησε να καθιερώσει τη δημοτική στα Δημοτικά Σχολεία, πράγμα που δεν κατόρθωσε εξαιτίας της έντονης αντίδρασης των καθαρευουσιάνων.

Στην περίοδο 1917-1920, οπότε ο Ελ. Βενιζέλος κυβέρνησε την Ελλάδα, έγινε η πρώτη νομοθετική απόπειρα καθιέρωσης της δημοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου με τους Δημήτρη Γληνό, Αλέξ. Δελμούζο και Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

Στην τετραετία 1928-1932, οπότε ο Ελ. Βενιζέλος ξανακυβέρνησε την Ελλάδα με υπουργούς Παιδείας τους Κ. Γόντικα και Γ. Παπανδρέου, επέβαλε στις τέσσερεις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου τη δημοτική.

Όλες οι παραπάνω πράξεις του Ελ. Βενιζέλου φανερώνουν πως από πολύ νωρίς είχε συλλάβει την ανάγκη της καθιέρωσης της δημοτικής γλώσσας.

Στην περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και μάλιστα στο έτος 1909, ο Βενιζέλος κυριαρχούσε πολιτικά στην Κρήτη και η φήμη του ξεπερνούσε τα όρια της Κρητικής Πολιτείας.

Στις 28 Φλεβάρη 1909, στην πόλη Χανίων, από προοδευτικούς νέους, ιδρύθηκε φιλολογικός σύλλογος για την εθνική γλώσσα, με την επωνυμία «Ο Σολωμός».

Το όνομα αυτό δόθηκε στο σύλλογο, τόσο γιατί ο Διονύσιος Σολωμός είχε κρητική καταγωγή, όσο και γιατί ήταν από τους πρώτους Έλληνες που έγραψαν στη δημοτική.

Οι σκοποί των ιδρυτών και οπαδών του φιλολογικού αυτού συλλόγου προβάλλονται ανάγλυφα στα άρθρα του καταστατικού του, στον πρόλογο και στα τρία αποφθέγματα που προτάσσονται του Διον. Σολωμού, του Λούθηρου και του Πλάτωνα.

«Μου πονεί η ψυχή, οι δικοί μας χύνουν το αίμα τους αποκάτου από το Σταυρό για να μας κάμουν ελεύθερους, κι’ οι δάσκαλοι και όσοι τους ομοιάζουν, πολεμούν γι’ ανταμοιβή, να τους σηκώσουν τη γλώσσα» Δ. Σολωμός.

«Ρώτα τη μάνα στο σπίτι, τα παιδιά στους δρόμους, τον απλοϊκό άνθρωπο στο παζάρι. Κοίταξέ τους στο στόμα πως μιλούν κι’ έτσι γράφε». Λούθηρος.

«Αλλ’, ω γενναίε, του μεν ελληνίζειν αγαθοί διδάσκαλοι οι πολλοί και δικαίως επαινούντ’ αν αυτών εις διδασκαλίαν». Πλάτων.

Γιάννης Τσιβής, «Το γλωσσικό ζήτημα και ο φιλολογικός σύλλογος «Σολωμός» στα Χανιά», Χανιά 1252-1940, Γνώση, Αθήνα 1993, σ. 273-277