Ο Sir Robert Liston εξασφάλισε άδεια να επισκεφθεί τα τζαμιά κι είχε μια συνοδεία σαράντα τουλάχιστον περίεργων Φράγκων. Είδαμε το Σουλτάν Σελίμ, το Κλεσσά τζαμί ή τζαμί της άλωσης, το Σουλτάν Μαχμούτ, το Σουλεϊμάν, το Οσμάν, το Αχμέτ και την Αγιά Σοφιά.
Σε όλα τα τζαμιά, με εξαίρεση την Αγιά Σοφιά, μπορούσες παλαιότερα να μπεις πληρώνοντας κάτι λίγο στους φύλακες. Αυτό ίσχυε ειδικά επί Σελίμ, που έδειχνε πάντα σεβασμό στους Φράγκους. Ο τωρινός σουλτάνος, είτε από φανατική θρησκοληψία είτε για λόγους παραδειγματισμού, εξαιτίας της τύχης του ξαδέρφου του, σταμάτησε την πολιτική αυτή και πια τίποτε δε σου επιτρέπει την είσοδο εκεί, εκτός από το δικό του φιρμάνι. Αυτό πήρε ο Sir Robert Liston, μαζί με έναν ιμάμη έφιππο να τον οδηγεί. Το πρώτο τζαμί που είδαμε, το Σουλτάν Σελίμ Α΄, είναι μικρότερο από τα περισσότερα βασιλικά τζαμιά. Είναι ροτόντα σαν το Πάνθεον, αν και δεν συγκρίνεται στο ύψος. Ο τρούλος στηρίζεται σε αψίδες και αντίθετα από ό,τι στο Πάνθεον δεν συνεχίζεται από το ίδιο υλικό. Το Κλεσσά τζαμί –που θα πει τζαμί εκκλησία- έχει επίσης και τουρκικό όνομα, που σημαίνει τζαμί της άλωσης. Ήταν εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Αικατερίνη κι έγινε τζαμί στην άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Σώζονται μεγάλα τμήματα από την αρχαία διακόσμηση: οι άγιοι από μωσαϊκό στην οροφή, ένας δύο άγγελοι σε γλυπτό από τον μεσαίωνα, με τα κεφάλια τους σπασμένα από τους Τούρκους και μία μεγάλη ελληνική επιγραφή με διακοσμητικά βυζαντινά γράμματα.
Το Σουλτάν Μαχμούτ είναι από τα μεγαλύτερα τζαμιά. Δεν είμαι σίγουρος αν είναι του Μωχάμετ του Β΄. Είναι χτισμένο σε σχήμα ελληνικού σταυρού, αν και οι βραχίονες του σταυρού είναι τόσο μικροί που μοιάζει σχεδόν με ροτόντα. Οι τέσσερις πλευρές είναι κατασκευασμένες με τεράστιες αψίδες γεμάτες από πολλές παράλληλες σειρές παραθύρων. Από τον τρούλο κρέμονται πάρα πολλές γυάλινες λάμπες. Στο ιερό βρίσκονται δύο τεράστια καντηλέρια δώδεκα πόδια ύψος και σχεδόν ένα πόδι σε διάμετρο. Στα αριστερά του ιερού είναι ένας άμβωνας, υψωμένος γύρω στα δέκα πόδια από το έδαφος, για τους ψάλτες˙ στα δεξιά, ένας άλλος λίγο ψηλότερος και προστατευμένος με ένα επίχρυσο καφασωτό, για τον Υψηλότατο. Ανάμεσα στα καντηλέρια βρίσκεται το Μιραμπά, ή το ιερό σκαμνί, πάνω στο οποίο ανοίγεται το Κοράνι. Γύρω στους τοίχους φράσεις από το Κοράνι επιχρυσωμένες και σκαλισμένες σαν τις δικές μας πινακίδες – από τα γράμματα αυτά κάποια γράφτηκαν από τον τωρινό σουλτάνο, που φημίζεται για την καλλιγραφία του.
Η περιγραφή αυτή αντιστοιχεί και στα υπόλοιπα σπουδαία τζαμιά, που με μικρές παραλλαγές είναι κτισμένα κατά το ίδιο πρότυπο. Το Σουλτάν Σουλεϊμάν είναι το μεγαλύτερο αλλά κατά τα άλλα όχι και το πιο λαμπρό. Το Οσμανικό ή τζαμί του σουλτάνου Οσμάν είναι μικρότερο από τα υπόλοιπα αλλά ελαφρύτερο, πιο ευάερο, και το ωραιότερο˙ του Σουλτάν Αχμέτ, που είδαμε τελευταίο, είναι μοναδικό για τους έξι μιναρέδες του, περισσότερους από όλων των άλλων, χωρίς να εξαιρούμε τη Μέκκα. Το γεγονός αυτό ήταν προσβλητικό για το Ουλεμά, την εκκλησιαστική σύνοδο, καθώς και το κτίσιμο γενικά ενός αυτοκρατορικού τζαμιού από τον Αχμέτ. Τέτοιο προνόμιο δίνεται σε σουλτάνο μόνο σε περίπτωση μεγάλης νίκης ή εξαιρετικά καλής τύχης. Και η βασιλεία αυτού του σουλτάνου αντί να στεφθεί με αυτά τα δύο είναι γνωστή για τις συμφορές των ρωσικών πολέμων, που κόστισαν στην Πύλη τις βόρειες επαρχίες της αυτοκρατορίας. Όλα τα μεγάλα τζαμιά περικλείονται από ένα τείχος, έχουν αλέες και δέντρα, βρύσες και συνήθως μια αυλή και στοές σαν κι αυτές των παλιών εκκλησιών στη Ρώμη.
Ορισμένοι συγγραφείς είπαν πως ό,τι σώζεται πια από την Αγία Σοφία είναι το ιερό της αρχαίας εκκλησίας. Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε τι ιδέα έχουν αυτοί για ένα ιερό, που περιλαμβάνει έναν τέτοιο τρούλο και έναν μικρότερο, όπως της Αγίας Σοφίας. Στις δύο πλευρές και μπροστά υπάρχουν στοές στηριγμένες σε κίονες από πορφυρίτη, που υπέστησαν πολλά με τα χρόνια κι έχουν υποστηριχθεί με γερούς σιδερένιους κρίκους. Καθώς η εκκλησία δεν προσανατολίζεται ούτε προς την ανατολή, ούτε προς τη δύση, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να τοποθετήσουν τη βάση του κορανίου, τα καντηλέρια, κ.λπ. σε σχέση γωνίας προς την εκκλησία, πράγμα που δημιουργεί μια δυσάρεστη μορφή. Από τα τέσσερα σεραφείμ στη γωνία του τρούλου τα δύο σβήστηκαν κατά την επισκευή των δύο δυτικών ημίσεων του τρούλου που έπεσαν, ενώ τα πρόσωπα των άλλων δύο έχουν καταστραφεί. Μας δώρισαν κομμάτια από το μωσαϊκό της οροφής. Πήγαμε πάνω στον εξώστη, όπου στις δύο πλευρές υπάρχει μία δεύτερη σειρά κιόνων, και κανείς δεν μας εμπόδισε να εξερευνήσουμε ολόκληρο το κτίριο. Πριν από μερικά χρόνια ο Ρώσος πρέσβης, με μια παρέα κυρίων και κυριών επισκέφθηκαν την Αγία Σοφία και κάποιος από αυτούς έφτυσε στο πάτωμα. Αυτό εξόργισε τους παρόντες Τούρκους και τότε τα αγόρια ενός σχολείου που βρίσκονταν στο τζαμί άρχισαν αμέσως, με πέτρες και ραβδιά, την επίθεση, που έτρεψε την παρέα σε φυγή από το τζαμί και την περιοχή. Η παρέα ήταν τυχερή που γλίτωσε ζωντανή. Όλοι όσοι συναντήσαμε εμείς ήταν απολύτως πολιτισμένοι, και κάποιος καλλιτέχνης στην παρέα, που ήθελε να σχεδιάσει από το εσωτερικό κάθε τζαμιού, δε συνάντησε καμιά αντίσταση. Τα τζαμιά είναι όλα καλυμμένα με ψάθινα χαλάκια και ανάμεσα στις διαδοχικές σειρές των χαλιών η απόσταση που αφήνεται είναι μία ίντσα.

Έντουαρντ Έβερετ, Σελίδες ημερολογίου, Άντεια Φραντζή (εισ.–μετ.–σχόλ.), Τροχαλία, 1996, σ. 181-183.