Τα τζαμιά της Πόλης… Πρέπει να τα ιδείτε το βράδυ κάποιας μουσουλμανικής γιορτής, όταν οι μιναρέδες τους είναι φωταγωγημένοι· και τότε μονάχα θα νιώσετε τη φαντασμαγορική γοητεία που προσδίδουν στην εξαίσια αυτή πολιτεία, με την αλληλουχία των ημισφαιρικών τρούλων και το δάσος των μιναρέδων τους. Μα η γοητεία του τζαμιού δεν γεννιέται μόνο από τη δυνατότητά του να διακοσμήσει μια πόλη ή ένα τοπίο. Πρέπει κάποιο ανοιξιάτικο ή φθινοπωρινό απομεσήμερο να επισκεφθείτε ένα οποιοδήποτε τέμενος. Αν τύχει κι είναι «μετζήτ» -δηλαδή τελείως ιδιωτικό που συντηρείται από ίδρυμα φιλανθρωπικό (βακφ)-, τότε θα απολαύσετε τη μοναξιά και την ηρεμία του ιερού αυτού τόπου. Ένας μουεζίνης καλεί τους πιστούς από το ύψος του μιναρέ για τη βραδινή προσευχή. Ένας αγαθός ιμάμης, καθισμένος σταυροπόδι πάνω στα ιερά χαλιά, που διαβάζει το κοράνι σειώντας το κορμί του μπρος-πίσω. Μερικοί πιστοί που επικαλούνται τον Αλλάχ με παλάμες υψωμένες στον ουρανό, κι ύστερα τον προσκυνούν ακουμπώντας το μέτωπο στο δάπεδο. Μερικά περιστέρια που γρούζουν στον αυλόγυρο. Μερικοί τάφοι Μπαμπάδων –αγίων ανθρώπων–πνιγμένοι μέσα στ' αγριόχορτα. Μερικά δέντρα –πλατάνια, μουριές, κυπαρίσσια- που δροσίζουν τον αυλόγυρο με την ευεργετική τους σκιά. Κι ολόγυρα απ’ όλα αυτά κάποια γαλήνη υπερκόσμια, που λούζει την ψυχή του ανθρώπου με βάλσαμο καλοσύνης κι ευδαιμονίας.
Αν πάλι το τέμενος είναι σουλτανικό (τζαμί), τότε θα αντικρίσετε κάτι το κάπως αλλιώτικο. Αντί όμως να περιγράψουμε αυτό το αλλιώτικό, ας κάνουμε κάτι άλλο: ας ξεκινήσουμε να επισκεφθούμε τα τζαμιά της Πόλης. Ας απολαύσουμε την αρχιτεκτονική ομορφιά τους. Ας θυμηθούμε τα ιστορικά γεγονότα που είναι συνυφασμένα με την υλική τους ύπαρξη. Ας αναπολήσουμε τους θρύλους που τα περιβάλλουν. Ας αφήσουμε την ψυχή μας να λουσθεί στη γοητευτική τους ατμόσφαιρα.
Αρχιτεκτονικώς τα τζαμιά της Πόλης δεν είναι παρά σχεδόν αντιγραφή του βυζαντινού ναού. Το όνειρο όλων των σουλτάνων ήταν να κτίσουν ένα τζαμί που να ξεπεράσει την Αγιά Σοφιά σε μέγεθος κι ομορφιά. Έκαναν ό,τι μπορούσαν. Μα δεν το κατάφεραν… Η μοναδική αρχιτεκτονική διαφορά του οθωμανικού τεμένους απ’ τον βυζαντινό ναό είναι ότι το «αίθριον» μετάλλαξε σε περίβολο με περιστύλιο, με δάπεδο μαρμαρόστρωτο και με μια κρήνη στο κέντρο. Γύρω από το κυρίως κτίριο ξαπλώνεται μια μεγάλη αυλή, πάντοτε δεντροφυτευμένη, όπου ένα πλήθος γραφικό συνωστίζεται: μανάβηδες, ιεροκήρυκες, χατζήδες της Μέκκας, θαυματοποιοί, πλανόδιοι κομπογιαννίτες, εμποράκοι που πουλούν θρησκευτικά βιβλία και ιερά αντικείμενα, δημόσιοι γραφιάδες, μπαρμπέρηδες, ζητιάνοι, τρελοί –που θεωρούνται άνθρωποι άγιοι- καφετζήδες κι άλλο ένα σωρό υποκείμενα, που προσδίδουν στον χώρο χαρακτήρα ανατολίτικου παζαριού. Ολόγυρα στην αυλή υπάρχουν πολλά μικρά κτίρια, όπου στεγάζονται σχολεία, άσυλα, ξενοδοχεία, χαμάμια, φιλανθρωπικά μαγέρικα, θρησκευτικές βιβλιοθήκες, ιερατικές σχολές κ.λπ. Ακόμα πιο πέρα ξαπλώνεται το νεκροταφείο με τους κοινούς τάφους και τους επίσημους «τουρμπέδες», όπου είναι θαμμένοι σουλτάνοι, πρίγκιπες και πασάδες. Καθώς λοιπόν βλέπετε το τζάμι δεν είναι όπως το μετζήτ – δηλαδή ένας τόπος προσευχής, ηρεμίας και περισυλλογής. Αλλά κάτι ανάλογο με τη δική μας εκκλησία, που βρίσκεται σε πανηγύρι συνεχές!

Μ. Καραγάτσης, Περιπλάνηση στον κόσμο. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις, Άντεια Φραντζή (εισ.-επιμ.), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2003, σ. 266-268.