Δεν πιστεύω να υπάρχει στη σημερινή Ευρώπη άλλη πόλις στην οποίαν για να κάμεις μια ημερήσια εκδρομή, είσαι αναγκασμένος να μεταχειρισθείς όλη τη φιλολογία των μέσων μεταφοράς: βαπόρι, αυτοκίνητο, τραμβάυ, ταλίκα και καΐκι. Είναι δε «ταλίκα» ένα πρωτόγονο χωρικό αμάξι μόνιππο τόσο υψηλό, ώστε για ν’ ανεβείς χρειάζεσαι δεξιότητα ακροβάτου, με στενά σανιδάκια για κάθισμα από τις δύο μεριές, μ’ ένα χρωματιστό πανί για τέντα, και το οποίον για περισσότερη γραφικότητα οδηγεί ο αμαξάς πεζός, κρατώντας τα χαλινάρια του αλόγου. Η γραφικότης όμως αυτή δεν είναι άλλο παρά πρόβλεψις για ασφάλεια, γιατί καθώς ταλαντεύεται η ταλίκα επάνω στ’ ανηφορικά λιθόστρωτα και στους σκολιούς κατηφόρους της παλιάς Σταμπούλ, κινδυνεύει κάθε στιγμή να κατρακυλίσει μαζί με τους επιβάτας.
Η Σταμπούλ, η παρθένος από κάθε ευρωπαϊσμό Πόλις, που διατήρησε ως τα τελευταία χρόνια ανόθευτο τον τουρκικό χαρακτήρα της, είναι μια απέραντη τριγωνική έκτασις που αρχίζει από τον φάρο του Αχήρ-καπού και φθάνει ως τα βάθη του Εγιούπ, στον εσώτατο μυχό του Κερατίου. Είναι σπαρμένη ολόκληρη με μιναρέδες στημένους ολόγυρα στα ιστορικά τεμένη των Σουλτάνων, —το Γενή-τζαμί, το Σουλτάν-αχμέτ, το Σουλεϋμανιέ, το Φατήχ, το Μαχμούτ πασά, το Βαγιαζίτ, το Σουλτάν-σελήμ, το Ρουστέμ, το Μουράτ, το Σοκουλού, το Σαχ-ζαδέ κ.ά.— και στους ιστορικούς βυζαντινούς ναούς της Αγίας Σοφίας, της Αγίας Ειρήνης, των Αγίων Αποστόλων, της Μονής της Χώρας.
Όποιος γνώρισε τη Σταμπούλ στα παλιά χρόνια, δυσκολεύεται πολύ σήμερα να την αναγνωρίσει. Το νέον καθεστώς έκαμε ό,τι μπορούσε για να της δώσει μια συγχρονισμένη όψη ευρωπαϊκής μεγαλουπόλεως. Άνοιξε λεωφόρους, μεγάλες πλατείες, έστησε παντού δίχτυα πυκνής συγκοινωνίας με τις γραμμές των ηλεκτρικών τραμ, φύτεψε δεντροστοιχίες, ανύψωσε ανδριάντες, έχτισε μέγαρα από μπετόν αρμέ, και —το χειρότερο απ’ όλα— προσπάθησε να δώσει στη Σταμπούλ μια ρυμοτομία. Όλα αυτά τα πολύ αξιέπαινα κι αξιοθαύμαστα έργα χρησιμεύουν σήμερα για να νοθεύουν τη γραφικότητα των μερών αυτών, των πλημμυρισμένων από επιτόπιον χρώμα, χωρίς να κατορθώνουν εντελώς να την καταστρέψουν. Γιατί ο μεγαλύτερος εχθρός της Σταμπούλ είναι η ρυμοτομία. Το αμφιθέατρον των λόφων της, οι μαίανδροι των λιθόστρωτων δρόμων της, τα κλιμακωτά της επίπεδα, δεν επιδέχονται καμιά ρυμοτομία. Κανένας οδοστρωτήρας οικοδομικού συγχρονισμού δεν θα μπορέσει ποτέ να ισοπεδώσει τη Σταμπούλ. Θα μείνει πάντα ανυπόταχτη.
Και πώς είναι δυνατόν να υποταχθεί σε συγχρονιστικούς κανόνες η γραφικότατη αυτή λωρίδα γης —μεταίχμιο δύο θαλασσών— με τις πλαστικές προεξοχές της που παρουσιάζει απ’ τα αντικρυνά υψώματα του Πέραν την πανοραματική όψη ενός παραμυθένιου ντεκόρ θεάτρου! Η έλλειψις κάθε ρυμοτομίας, εκείνα τα επισωρευμένα σχέδια τα τοποθετημένα, το ένα απάνω στ’ άλλο που φαντάζουν από μακριά σε διάφορα ζωγραφικά επίπεδα το καθένα, με ιδιαίτερες κλίμακες χρωμάτων και ξεχωριστές διαβαθμίσεις φωτισμών, εξιδανικεύουν κάθε οικοδομική ασχημία της Πόλης. Τα σαπισμένα ξύλινα σπίτια των παλιών συνοικισμών, μαύρα από την πολυκαιρία, τριγυρισμένα από φουντωτά κηπάρια, το καθένα με τον ιδιότυπο ρυθμό του, οι προμαχώνες των αρχαίων πέτρινων τειχών που τα πλαισιώνουν χωρίς ενδιάμεσο κανένα, οι πέτρινες ανηφοριές και οι κακοτοπιές που συναντάς και που αποκαρδιώνουν τον τολμηρότερο σωφέρ, όλα αυτά από μακριά μεταβάλλονται σε συντελεστάς γραφικής θέας και άφθαστης ομορφιάς.
Τρία είναι τα κυριότερα διακοσμητικά στοιχεία της παλιάς Σταμπούλ: τα τζαμιά, οι κρήνες και τα πλατάνια. Ο Κλωντ Φαρρέρ σ’ ένα βιβλίο του παρομοιάζει τα τζαμιά της Πόλης με vierges «coiffés d’ un étaignoir» χωρίς να σκεφθεί ότι επαναλαμβάνει την πεπαλαιωμένη παρομοίωση του Εδμόνδου δε Αμίτσις, ο οποίος την έγραψε πρώτος στο περίφημο βιβλίο του «Κωνσταντινούπολις» και απ’ αυτήν ορμώμενος απεκάλεσε τους Τούρκους «φωτοσβέστας». Μα οι σημερινοί Τούρκοι κάθε άλλο είναι παρά φωτοσβέσται. Άναψαν απεναντίας άφθονα τα φώτα του πολιτισμού και στην κάθε εσχατιά της Σταμπούλ.

Σοφία Κ. Σπανούδη, Γράμματα από την πόλη, Αλέξιος Σαββάκης (επιμ.), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2008, 59-61.