Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές εκφράζουν δυσαρέσκεια με τις αλλαγές αυτές των ηθών. Βλέπουν τους Μουσουλμάνους σαν άγρια θηρία ή εξωτικά πουλιά, και τους θέλουν να παραμείνουν έτσι «αμόλυντοι και απαράλλαχτοι μέσα στη γοητευτική τους βαρβαρότητα». Έχουν έρθει στην Ανατολή για ένα σαφάρι εξωτισμού, όπου τα άγρια ζώα είναι οι ίδιοι οι γηγενείς. Οι περιηγητές γνωρίζουν πολύ καλά πως σύντομα θα επιστρέψουν στις ελευθερίες και στα ήθη της Ευρώπης, αλλά δεν επιθυμούν τις ίδιες ελευθερίες και τις ίδιες ανέσεις για τα αντικείμενα της περιεργείας τους. «Σε εκατό χρόνια θα καταργηθεί το χαρέμι στην Ανατολή, το παράδειγμα των ευρωπαίων γυναικών είναι κολλητικό και μία από αυτές τις μέρες [οι Τούρκισσες] θα αρχίσουν να διαβάζουν μυθιστορήματα. Πάει η τουρκική ηρεμία» γράφει ο Gustave Flaubert. Οι άνδρες Ευρωπαίοι περιηγητές χαίρονται, με περισσή διαστροφή, για τον περιορισμό των Τουρκισσών, που βλέπουν ως «μυστήριο». Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι προσέχουν στο Πέραν μόνο τα ελάχιστα στοιχεία του couleur local. Μιλούν με τρυφερότητα μόνο για τα φέσια που φορούσαν οι Οθωμανοί υπήκοοι ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Τα ίδια αυτά φέσια, προϊόν της «ενδυματολογικής μεταρρύθμισης» του Μαχμούτ Β΄, είχαν προκαλέσει τη φρίκη της Julia Pardoe, που αναπολούσε τα παλιά τουρμπάνια και ειρωνευόταν τα φέσια ότι «κάνουν μία ομάδα Τούρκων να μοιάζει από μακριά με παρτέρι από παπαρούνες».
[…]
Όσο για τους Ευρωπαίους περιηγητές του 19ου αιώνα, ελάχιστοι έχουν κάτι καλό να πουν για το Πέραν. Στα ξενοδοχεία του ή σε σπίτια Περοτών κατέλυαν, στα εδώ εστιατόρια έτρωγαν και στα καφέ του διάβαζαν τις ευρωπαϊκές εφημερίδες. Κατά τα λοιπά, όμως, βλέπουν τη συνοικία (όπως αργότερα τη Σμύρνη) ως κάτι ενοχλητικό, έναν λεκέ που τους χαλά το όνειρο του εξωτισμού, εις αναζήτησιν του οποίου ταξιδεύουν. Θέλουν μία Ανατολή με χαρέμια, τάγματα δερβίσηδων, έρημα σκιερά σοκάκια και τις διασκεδάσεις των βραδιών του Ραμαζανίου. Ο εκσυγχρονισμός της τους απελπίζει. Οικτίρουν το Πέραν ως μη αυθεντικό, ως επίπλαστο και ως «ανωμαλία» στην Ανατολή. Αναφέρονται συνήθως μόνο στα μειονεκτήματά του σε σύγκριση με τις πόλεις των χωρών τους στην Ευρώπη, με τις οποίες και το συγκρίνουν. «Είναι μία γειτονιά που μοιάζει εντελώς με μια φτωχή μικρή επαρχιακή μας πόλη» γράφει ο Lamartine. «Το Πέραν δεν έχει ούτε χαρακτήρα, ούτε αυθεντικότητα, ούτε ομορφιά. Από τους δρόμους του δεν μπορείς να δεις ούτε τη θάλασσα, ούτε τους λόφους, ούτε τους κήπους της Κωνσταντινούπολης. Πρέπει να ανέβεις στις ταράτσες των κτιρίων του για να απολαύσεις τη θαυμάσια θέα με την οποία το έχουν περιβάλει η φύση και ο άνθρωπος». Ξεχνούν, όμως, ότι αυτή η περίφημη Ανατολή, το Λεβάντε, έχει –την περίοδο εκείνη– τόσους Χριστιανούς όσους και Μουσουλμάνους, και ότι η ζωή των πρώτων δεν έχει Ραμαζάνια, χαρέμια και καφασωτά…

Αλέξανδρος Μασσαβέτας, Κωνσταντινούπολη. Η πόλη των απόντων, Πατάκης, 2011, σ. 355-356 & 357-358.