Τσαρσιά-Βεζεστένια

Εις το Τσαρσί όμως το σμυρναϊκόν, το υγρόν, το σκοτεινόν, το εστεγασμένον ως κάθε Τσαρσί, βασιλεύει αγνή η ανατολική βιομηχανία, από των χρυσών πεδίλων και των παχουλών ταπήτων, μέχρι της νεφελώδους καλύπτρας και των χρυσών ενωτίων. Περνούμεν από μίαν σιδηράν τοξοειδή πύλην, φοβεράν, γεμάτην από καρφία φοβερά, ως ήσαν όλαι αι πύλαι των φρουρίων επί Ενετοκρατίας, η της Χαλκίδος εν παραδείγματι και η του Κάστρου της πατρίδος μου, περνούμεν κύπτοντες υπό μίαν χονδρήν άλυσιν, χρησιμεύουσαν ως εμπόδιον να μη εισέρχονται τα φορτηγά αμάξια και τα λοιπά αχθοφορικά ζώα, και ευρισκόμεθα πάραυτα εις μίαν σκιεράν αρχαίαν οικοδομήν, εφ΄ εκατέρας πλευράς της οποίας εις γραμμήν μακράν εκτείνονται του Σμυρναϊκού τσαρσίου τα εμπορικά καταστήματα, μικρά και παμπληθή, όλα στολισμένα με τέχνην ελκυστικήν. Ο κόσμος των ξένων και των αγοραστών πηγαινοέρχεται με βόμβον μελισσώνος, εκεί εις τα σκοτεινά. Οι διάφοροι μεσίται οι οδηγούντες αυτούς, οι αργοί οι ανεβοκατεβαίνοντες προς θεωρίαν, αι γυναίκες εν μέσω αυτών, ναι το πλήθος εν γένει των ναυτικών ελλήνων, και των τούρκων στρατιωτών, αποτελούσι μίαν οχλοβοήν παρά πολύ κουραστικήν. Αυτά είναι τα Βεζεστένια της Σμύρνης, μη δυνάμενα μεν να παραβληθώσι με της Κωνσταντινουπόλεως το πολυφάνταστον και πολυθαύμαστον Τσαρσίον, όμως διατηρούντα τον τύπον των αγορών των τουρκικών πόλεων. Ζόφος και σκοτία και ημίφως· αι δε ακτίνες του ηλίου δυσκόλως από καμίαν χασμάδα ημπορεί να διεισδύσουν. Υγρασία δε. Υπό το πανούργον λοιπόν ημίφως, με καλλιτεχνικήν σοφίαν είναι εκτεθειμένα εις τα πολυάριθμα αυτά μαγαζεία όλα τα είδη του εμπορίου, από των της πρώτης ανάγκης μέχρι των τιμαλφών πραγμάτων της πολυτελείας. Κινούσι δε την περιέργειαν φυσικά και την προσοχήν του ξένου τα είδη κατ’ εξοχήν της εντοπίου παραγωγής, της ασιατικής τέχνης, από των ωραίων με κτυπητά χρώματα ταπήτων μέχρι των μεταξωτών υφασμάτων και των γουναρικών. Δεν λείπουν και αρχαιολογικής αξίας αντικείμενα, όπλα, και βιβλία και εικόνες και κανδήλια και τα τοιαύτα. Κατά αγοράς ταξινομημένα με πολλήν πανουργίαν εμπορικήν. Παντοία, παντοίων ειδών αγοραί. Οι έμποροι οκλάδην, ως εις κάθε Τσαρσί, σοβαροί· και γύρω-γύρω των οθωμανίδες ακάλυπτοι και απαιτητικαί, μέσα εις το σκότος σχεδόν. Δρόμοι απ’ εδώ και δρόμοι απ’ εκεί. Όπου ιδίως συναντάς οθωμανούς στρατιώτας και γυναίκας με το παμπόνηρον γιασμάκι, από το βάθος του οποίου στίλβουσιν, ως ερπετού δορά στιλπνή, μαύροι κατάμαυροι οφθαλμοί της αμιγούς Ανατολής, της γης του ανατέλλοντος ηλίου. Γυναίκες με όλα τα εμβλήματα της σημειωμένης μαλθακότητος, και στρατιώται ρακένδυτοι, οίτινες επιδεικτικώς φέρουσιν όλοι το μετάλλιον του τελευταίου πολέμου προς μέγα των Ελλήνων ναυτικών άχθος, αποστρεφόντων το βλέμμα κατά τας θλιβεράς αυτάς συναντήσεις, και ουτωσί παρηγορουμένων με πικρόν ίδιον μειδίαμα:

—Τώρα, πού σας κρέμασαν τα μολυβένια λιλιά;

Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, Με του Βορηά τα κύματα, ταξείδια-περιγραφαί-εντυπώσεις, Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1922, σ. 52-53.