Η πρωινή κίνησις της εργασίας εν τη προκυμαία. —Αι κάμηλοι. —Οι σάκοι της κριθής. —Κίνησις οργανική.

Είναι χασμητικώς διασκεδαστικόν τεμπελικώς τεμπέλικον, από του εξώστου να θεωρείς την εν τω λιμένι της Σμύρνης και τη προκυμαία κίνησιν και ζωήν της πόλεως, πόλεως διεκδικούσης τα πρωτεία εν τη εξαγωγή, ουχί μόνον εν τω Αιγαίω, αλλά και εν τη Μεσογείω αυτή, μετά την Μασσαλίαν ίσως. Ατμόπλοια καταπλέουσι και αποπλέουσι· ρυμουλκά οδηγούσι φορτηγίδας, πλήρεις και κενάς. Ο σεισμόπληκτος κρότος των βιντς, οι οξείς διακεκομμένοι συριγμοί των μικρών ατμοπλοίων του Ερμαίου, αι λέμβοι ως καρκίνοι περιφερόμεναι, ο καπνός, ο κόσμος των αχθοφόρων, και τελωνοφυλάκων. Οι κουλουρτζήδες με τα εύμορφα, μεγάλα, σισαμόπαστα, αφράτα, κουλούρα των, οι σταφυλοπώλαι με τα δροσερά της ανατολικής αμπέλου δώρα. Και μέσα εις τον σωρόν των σάκων, διασκελίζων ως τράγος αυτάς, ο ανατολίτης σουμαδοπώλης με την τεραστίαν μπουκάλαν του υπό μάλης. Πρωί-πρωί αρχίζει ο ζέφυρος, πρωί-πρωί αρχίζει και η φόρτωσις της κριθής, ην από των απεράντων αποθηκών των δύο σιδηροδρόμων κομίζουσιν αι κάμηλοι, κάθε μία ανά τέσσαρας σάκους.

Με τον λαιμόν υψωμένον ως του κύκνου, με την κεφαλήν προτεταμένην εις ευθείαν γραμμήν, με το βλέμμα ακίνητον, ηλίθιον, βλακώδες, με τα πλαδαρά, πλατέα, αφράτα πέλματά των, με την υψηλήν, μεγαλοπρεπή καμπούραν των, αι κάμηλοι, αργά-αργά, με το ραχάτι των, τέλειοι τύποι των κυριάρχων της χώρας — πλην του σαμαρίου —με τον διπλούν κώδωνα, ρυθμίζοντα το βραδύ περιπάτημά των, εμπρός με τον οδηγόν, έναν υπερήφανον όνον, μεταφέρουσιν από της πρωίας μέχρι της εσπέρας τους σάκους της κριθής, ους τοποθετουμένους κατά γραμμήν, επιθεωρούσι ζυγίζουσι, και μεταφέρουσιν είτα οι αχθοφόροι εις τας φοβεράς μαούνας. Μία κίνησις τακτική, ήσυχος, αδιάκοπος, μονότονος, οργανική κίνησις. Εάν έτσι ενήργουν και οι οργανικοί του Κράτους μας νόμοι! Να είναι έκαστος εις την θέσιν του! Ο επόπτης της προκυμαίας, ο καθορίζων το μέρος της εκφορτώσεως, προς αποφυγήν συγκρούσεως με τον τροχιόδρομον. Ο έμπορος με την μικράν σιδηράν σέσουλαν αυτού, ο δοκιμάζων το πράγμα συμφώνως προς το ανά χείρας δείγμα. Ο ζυγιστής ο ζυγίζων δεξιώτατα τους σάκκους με μίαν του κίνησιν μόνον. Ο αχθοφόρος, έτοιμος, με τον μέγαν γάντσον ν’ αρπάσει αυτούς. Η μαούνα, φοβερά κοίλη ναυς, αναμένουσα να πληρωθεί. Το μέγα ατμόπλοιον, καθαρόν, περιμένον φορτίδον δι’ Αγγλίαν. Και πάλιν το αυτό. Και πάλιν η αυτή κίνησις, τακτική, οργανική. Σώμα λειτουργούν τακτικώς, με τας φλέβας, τας αρτηρίας, τους μυς, το λογικόν. Και ρακένδυτοι αι αθιγγανίδες, με το κόσκινον εις την μίαν χείρα και την σκούπαν εις την άλλην, περιμαζεύουν σαρώνουσαι τους διασκορπισμένους εις τας σχισμάδας των πλακών κόκκους της ξανθής κριθής, προθυμότερον παρά τους κόκκους της χρυσής άμμου, ενώ τα περιστεράκια περιίπτανται πεινασμένα, μη δυνάμενα να προσεγγίσωσιν, επτοημένα από το σάρωθρον της φοβεράς αθιγγανίδος. Ο δροσερός ζέφυρος, η μονότονος τακτική κίνησις της εργασίας, η όψις του τεχνιτού λιμένος, όλα εν μακαρία γαλήνη, τα κύματα του έξω πελάγους, σιγά-σιγά, σε αποκοιμίζουν επί της κωπαστής του εξώστου, ως το έπαθεν ήδη η παρακαθημένη ωραία Σαμία δέσποινα, με τους τρυφηλούς της οφθαλμούς, τύπος νωθρότητος ερατεινής, ως ζωντανή διαμαρτυρία κατά της οργανικής κινήσεως, αποληγούσης εις ύπνον και νυσταγμόν, ενώ η αταξία ταράσσουσα τα νεύρα, διεγείρει τον άνθρωπον εις φωνάς και εις θεωρίας. Πόσαι λοιπόν συνταγματικαί θεωρίαι θα έλειπον, εάν οι νόμοι του Κράτους μας ενήργουν οργανικώς! Και πόσων θεωριών εν είδει συνεντεύξεων θα εστερούμεθα, εάν ουδεμία παράβασις εσημειούτο εν τη πολιτική μας πορεία! Δια τούτο ίν’ αποφύγω και εγώ τον νυσταγμόν, κατέρχομαι εις την προκυμαίαν, το περίφημον, το μοναδικόν της Σμύρνης quais, το εν μια γραμμή και εν μια στιγμή ζωγραφίζον όλην την εύμορφον και πλουσίαν μητρόπολιν της Ιωνίας, ενώ ο ξενοδόχος μου, ένας ομιλητικώτατος άνθρωπος, παρατηρήσας την έκπληξίν μου δια την πρωινήν αυτήν κίνησιν της εργασίας, μου λέγει:

—Και που να ιδείς τι θα γίνεται εδώ μετά δύο μήνας! Τώρα μόνον τις καμήλες είδες και τους σάκους της κριθής και λοιπών δημητριακών. Μετά δύο μήνας να ιδείς τι κίνησις και τι οχλοβοή θα γίνεται με την εξαγωγήν της σταφίδος, των σύκων και του βελανιδίου. Χιλιάδες κορίτσια θα εργάζονται εις την τακτοποίησιν των πλουσίων αυτών προϊόντων της Ανατολής· χιλιάδες εργατών. Τώρα τα ξενοδοχεία όλα κάθονται, αι αποθήκαι εκείναι αι μεγάλαι είναι κλεισταί. Μεθαύριο να ιδείς!…

Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, Με του Βορηά τα κύματα, ταξείδια-περιγραφαί-εντυπώσεις, Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1922, σ. 27-29.