Η Σμύρνα, κατά την πιθανωτέραν χρονολογίαν, εκτίσθη εις την Αιολίδα της Ασίας, 1150 έτη προ Χρ. Η πιθανωτέρα δε περί αρχής αυτής δόξα φαίνεται η του Στράβωνος. Ο φιλόσοφος ούτος γεωγράφος λέγει, ότι Σμύρνα πρώτον ωνομάσθη από μιας τινός των Αμαζόνων μέρος της Εφέσου. Έπειτα το πλήθος των Εφεσίων ήλθον και κατώκησαν την Αιολικήν Σμύρναν, διώξαντες απ’ αυτήν τους Λέλεγας, παλαιόν έθνος Καρικόν, και την παρωνόμασαν από Σμύρνης της Εφέσου. Φαίνεται λοιπόν η Σμύρνα κυρίως αποικία των Αθηναίων· επειδή και οι Εφέσιοι ήσαν Αθηναίοι, άποικοι δηλονότι των Ιώνων εκείνων, οίτινες ήλθον εις τηνΑσίαν οδηγούμενοι από τον Άνδροκλον, γνήσιον υιον του Κόδρου βασιλέως των Αθηνών· και τούτο ίσως εννοεί ο παλαιός εκείνος επιγραμματοποιός, ονομάζων Αθηναίον καθό Σμυρναίον τον θείον Όμηρον·

«Ημέτερος γαρ εκείνος ο χρύσεως ην πολιήτης·
«Είπερ Αθηναίοι Σμύρναν απωκίσαμεν.»

Οι Σμυρναίοι, εις την πρώτην εποχήν των, δεν εφάνησαν κατώτεροι της παλαιάς ευγενείας των. Και εις την σοφίαν και εις την ανδρείαν διέλαμψαν, όσον και οι Μιλήσιοι, και οι Εφέσιοι, και οι Κολοφώνιοι, και οι συναδελφοί των Ίωνες. Αν αι Κλαζομεναί καυχώνται δια τον φυσικόν Αναξαγόραν, και η Μίλητος δια τον Αναξιμένων και τον Θαλήν, έχει και η Σμύρνα να καυχηθεί και δι’ άλλους πολλούς βλαστούς της, και δια τον αθάνατον πατέρα της Ελληνικής σοφίας, τον Όμηρον. Αλλά περί τούτου μεν ύστερον. Όσον δε περί της ανδρείας των παλαιών Σμυρναίων, τους δοξάζει ο πόλεμος, τον οποίον έκαμαν κατά των συνεπαρχιωτών και πορθητών αυτών Αιολέων, από των οποίων την αδικίαν ελευθερωθέντες, συνήφθησαν με τους Ίωνας. Τοιουτοτρόπως η Σμύρνα μετέβη από την Αιολίδα επαρχίαν εις την Ιωνίαν. Τόσον καλή και περιμάχητος, λέγει ο Στράβων, ήτον η παλαιά Σμύρνα, ώστε εμάχοντο περί αυτής, ως περί καλλίστης παρθένου, τα δύο αξιολογώτερα της Ασίας έθνη, οι Ίωνες και οι Αιολείς. Και αύτη η γνώμη του Γεωγράφου μαρτυρείται από τον περίφημον ποιητήν Μίμνερμον, του οποίου αναφέρει ολόκληρον απόσπασμα από το ποίημά του, το επιγραφόμενον Ναννώ.

Μετά ταύτα οι Σμυρναίοι, αναπαυόμενοι εις τους κόλπους του πλούτου και της ευθηνίας, έπαθον ό,τι πάσχουσι συνήθως όλαι αι ευδαίμονες πόλεις, κατήντησαν δηλονότι εις την κατάχρησιν της τρυφής. Απ’ αυτούς μάλιστα έλαβον την αφορμήν δύο παλαιαί παροιμίαι, Ιωνική τρυφή, και Σμυρναίων ήθη. Δια ταύτα ακολούθως αι τρυφεραί χείρες των δεν εκράτησαν αξίως της Ελληνικής ανδρείας τα κοντάρια κατά των Λυδών, προς τους οποίους προτύτερα γενναίως είχον αντισταθήν. Αναγκασθέντες να πολεμήσωσι το τελευταίον κατά των βαρβάρων τούτων γειτόνων των, οι Σμυρναίοι ενικήθησαν· και, επειδή η πόλις των κατεσκάφη, διεσκορπίσθησαν εις τα πέριξ χωρία. Την δυστυχίαν των ταύτην ελεεινολογεί ο Θεόγνις εις τα ελεγειά του·

«Ύβρις και Μάγνητας απώλεσε και Κολοφώνα,
«Και ΣΜΥΡΝΑΝ……………………………….

Μ’ όλον τούτο οι Σμυρναίοι, και διεσκορπισμένοι, διετήρησαν την ομόνοιάν των, και εφύλαξαν άμικτον και ακέραιον το έθνος των. Ο Στράβων και ο Παυσανίας μας βεβαιώνουν, ότι εκατοίκουν τετρακοσίους χρόνους κωμηδόν, πέριξ των ερειπίων της πόλεώς των. Πιθανώτατα είχον τας κατοικίας των εις την καλλίστην της Σμυρναϊκής χώρας πεδιάδα, όπου τώρα ευρίσκονται πολλά χωρία, και εν αυτοίς των Σμυρναίων τα αγροκήπια. Ο Βουρνόβας με τους χρυσούς του κήπους, το Ναρλήκιον με τα σκιερά δάση των ροϊδιών του, το Χατζηλάριον με τας ευμόρφους σειράς των καρποφόρων ελαιών του, το Βουνάρπασι (τα παλαιά Περίκλυστα) με τα κρυστάλλινα νερά του, ο Κουκλουτζάς με την υψηλήν θεωρίαν του, ο Βουτζάς με τους ακόμη σώζοντας το όνομα παραδείσους του, το Σεϊδίκιον με τους ανθηρούς του και χαριεστάτους λόφους, όλα απλώς τα πέριξ της Σμύρνης χωρία, όσον και αν εβαρβαρώθησαν κατά τα ονόματα, σώζουσιν όμως την φυσικήν των ευγένειαν και χάριν, ήτις τα έκαμνεν εύμορφα μέλη της δυστυχώς διαμελισθείσης ποτέ Σμύρνης.

Τοιουτοτρόπως διεσκορπισμένοι εζούσαν οι Σμυρναίοι εις την ακμήν της βασιλείας των Περσών. Αλλά και συνωκισμένοι αν ήσαν εις μίαν πόλιν, πάλιν δεν ημπορούσαν να αντισταθώσιν εις τούτον τον χείμαρρον, καθώς δεν αντεστάθησαν όλαι αι μεγάλαι πόλεις της Ιωνίας, όλαι αι νήσοι, όλη η Ελλάς πλην της Πελοποννήσου, της οποίας η δύναμις μαζί με το ακαταναυμάχητον κράτος των Αθηναίων έμελλον να κατατροπώσωσι το τέρας τούτο της βαρβαρότητος, και να το αναγκάσωσι να περιορισθεί εις το βασίλειόν του, αφού αφήκεν ελευθέραν και την θάλασσαν την Ελληνικήν, και όλην την μικράν Ασίαν. Αλλά την τελείαν εκδίκησιν του εχθρού της Ελλάδος Πέρσου, απέκειτο εις τον Μέγαν Αλέξανδρον να την εκτελέσει. Ο μέγας ούτος πορθητής των βαρβάρων διαβαίνων από την Ευρώπην εις την Ασίαν, δια να στήσει τας τροπαιοφόρους του σημαίας εις αυτά της Περσίας τα σπλάγχνα, εσεβάσθη την ευγένειαν των Σμυρναίων, και ηθέλησε κατά τινα χρησμόν να ανανεώσει την παλαιάν του Ομήρου πατρίδα. Εσύναξε λοιπόν τους συμπολίτας τούτου του Ποιητού από των κωμών των την ησυχίαν, και τους συνώκισεν εις μίαν πόλιν, κτίσας την σημερινήν μας Σμύρνην, μέρος εις τα πλάγια του όρους Πάγου, και μέρος εις το υποκείμενον παραθαλάσσιον πεδίον. Απέχει δε της παλαιάς τη σημερινή Σμύρνα, κατά τον Στράβωνα, είκοσι σταδίους, δηλονότι τρία τέταρτα λεύγας Γαλατικής, ή, αν θέλεις, τρία τέταρτα ώρας Τουρκικής κατά το συνηθισμένον μας μέτρον. Πού ήτον η θέσις της παλαιάς Σμύρνης, δεν είναι τόσο εύκολον εις την αρχαιολογίαν να μας βεβαιώσει. Η παλαιά Σμύρνα ήτο πλησίον του Μέλητος ποταμού, παρά την θάλασσαν κτισμένη εις τον Αιολικόν μυχόν, προς τον οποίον είναι το βαρβαρικώτερον σήμερον ονομαζόμενον Δαραγάτζιον. Κατά ταύτην την θέσιν της, ήτις διορίζεται από τον Στράβωνα, και απ’ αυτόν τον Όμηρον, φαίνεται ότι η παλαιά Σμύρνα εκτείνετο έως των λουτρών της Αρτέμιδος, ή Τουρκικώτερον, του Χαλκαμπουναρίου τας όχθας· και τούτο ενόμισαν Μέλητα τινές των αλλογενών περιηγητών. Αλλ’ ο Στράβων ονομάζει φανερώς Μέλητα τον σημερινόν του Γεφυρίου μας ποταμόν· ωσαύτως και Σμυρναίος Αριστείδης· και τούτο, φαίνεται, είναι το αληθές. Η παλαιά Σμύρνα έκειτο βέβαια εις τον Αιολικόν μυχόν. Ο χρησμός είπε τους Σμυρναίους να περάσωσι τον Μέλητα και να έλθωσι προς το όρος του Πάγου, δια να κτίσωσι την νέαν των πατρίδα·

«Τρισμάκαρες κείνοι και τετράκις άνδρες έσονται,
«Οι Πάγον οικήσουσι πέρην ιεροίο Μέλητος.»

Πάγος είναι το όρος, εις το οποίον είναι κτισμένη η σημερινή Σμύρνα. Ποταμός, άξιος του ονόματος, δεν είναι άλλος να περάσωμεν ερχόμενοι από του Αιολικού μυχού προς τον Πάγον, παρά του Γεφυρίου τον ποταμόν. Έπεται λοιπόν να είναι ούτος ο Μέλης· και έχει δίκαιον ο Στράβων. Αλλ’ η παλαιά Σμύρνα, λέγουσιν οι αντικείμενοι, έκειτο πλησίον του Μέλητος, και όχι τόσον μακράν, όσον φαίνεται τώρα. Ναι, αποκρίνομαι· πλην δεν είναι πρώτος ο Μέλης, όστις ηναγκάσθη από τον καιρόν να παρεκτραπεί εκ της αρχαίας του κοίτης. Έπειτα, και τώρα ακόμη πλημμυρών τον χειμώνα βρέχει της παλαιάς Σμύρνης τα κράσπεδα. Αλλ’ όστις αν είναι ο Μέλης, και όπου αν έκειτο η παλαιά Σμύρνα, της σημερινής η θέσις είναι έργον του Αλεξάνδρου κατά τον Παυσανίαν, ή των διαδόχων του Αντιγόνου και Λυσιμάχου, κατά τον Στράβωνα. Ώστε η πόλης αύτη ζει δύο χιλιάδας και εκατόν ογδοήκοντα περίπου ενιαυτούς από της θεμελιώσεώς της έως της σήμερον.

Αποθήκη των ωφέλιμων γνώσεων, τόμ.8, Νο.89/1844, σ.69-70