6

 

1908, Βόλος

 

ΑΛ. ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ

ΦΡΟΣΥΝΗ

 

Αγαπημένο μου, καλό μου, λατρευτό μου παιδί!

Αυτή η ώρα είναι πάλι δική Σου, καταδική Σου. Ώρα 11 τέλειωσα το μάθημα και πήγα μακρινό περίπατο στην ακρογιαλιά. Τη χαρά μου συνόδευε το κύμα με το ρυθμό του, λες και τραγουδούσε κι αυτό μαζί με τα παιδιά τον ύμνο της ελευθερίας. Έχω ως 35 μαθήτριες —από 12-14 χρονών. Σήμερα τις ρώτησα για τον εθνικό μας ύμνο. Ήξεραν τις 2 πρώτες στροφές ή σωστότερα λέξεις από την αρχή δίχως νόημα. Θέλησα να μάθω από τα χείλη τους τ’ όνομα του ποιητού. Λίγες αναφέρανε τ’ όνομα του Ραγκαβή, μια μου αποκρίθηκε: Σολωμών, οι άλλες σώπασαν. Με λόγια απλά τους δίδαξα τον ύμνο απάνω στην εικόνα του Ιακωβίδη. Τα μικρά μυαλά ένιωσαν και τα αθώα στήθη αισθάνθηκαν. Στη διδασκαλία ήτανε παρών κι ο κ. Σαράτσης, ο ενεργητικότατος αυτός πρόεδρος της εφορευτικής επιτροπής. Έμεινε ενθουσιασμένος, μα πιο πολύ εγώ με την ελευθερία του μου ‘δωσαν Δεν πίστευα στην εποχή αυτή του δασκαλισμού να μ’ άφηναν να διδάξω έτσι. Ήταν ο ύμνος της ελευθερίας της δικής μας, της σκλαβωμένης γενεάς μας: απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά… Ο Μιστριώτης θα μ’ έκαιγε, εδώ οι λίγοι προς το παρόν επικροτούν. Δεν αρνούμαι ότι μου λείπει η πράξις, αλλά την έλλειψη αναπληρώνει ο ενθουσιασμός και το έργο που μου ανέθεσαν είναι τέτοιο ώστε να ενθουσιάσει και την πέτρα. Μόνο σιγή, μη λες σε κανένα τίποτα. Δεν πρέπει ακόμα.. […] Και θα το κατορθώσω. Ο κ. Σαράτσης έβαλε τα δυνατά του για να τραβήξωμε μπροστά. Σήμερα τον έπεισα να πάρωμε κάποια μάντρα δίπλα στο σχολείο κάποια μάντρα δίπλα στο σχολείο για να μας χρησιμεύσει ως περιβόλι και για γυμναστική. Άμα την πάρωμε θα διδάξω στο ύπαιθρο όσο μου επιτρέπει ο καιρός. Σιγά σιγά θα γίνει κάτι το πρωτότυπο, ίσως και πρότυπο για την Ελλάδα.

Το προσωπικό π.χ. ο δάσκαλος της [ιχνογραφίας] κ.ά. δε με βοηθούν καθόλου, είναι αμέθοδος και επιπόλαιος, μα στέκομαι απάνου απ’ το κεφάλι τους και κάτι θα γίνει. Να μπορούσα να ’παιρνα τα παιδιά προτού πατήσουν το κατώφλι του σχολείου! Πώς τα παραμορφώνουν εκεί πέρα. Ας είναι! Ωραία θα περάσουμε εδώ πέρα. Θα γυρίζω κοντά σου με τη γαλήνη και τη χαρά που δίνει η συναίσθηση πως κάνω ό,τι μπορώ.

Μη στεναχωριέσαι κι η ώρα αυτή γρήγορα θα ’ρθει. Τώρα άσε με να Σε φιλήσω.

δικός Σου πάντα

Αλέκος

Πέμπτη 9-10-1908

 

[…]

 

7

 

ΑΛ. ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ 1908, Βόλος

ΦΡΟΣΥΝΗ

 

Θυμώνεις που δε Σου γράφω πολλά, μα τι να κάνω; Κι εγώ θυμώνω με τον εαυτό μου που δε μου μένει καιρός να Σου στείλω τόσες σκέψεις που γεννά τώρα το στερεοελλαδίτικο κεφάλι και τόσα συναισθήματα που με κρατούν ανήσυχο. Είναι η αρχή και θέλει δουλειά πολλή. Το υλικό που μου ’δωσαν είναι ανομοιότατο, όχι μορφωμένο αλλά παραμορφωμένο. Πρέπει να γκρεμίσεις, να διορθώσεις κι ύστερα να οικοδομήσεις. Το φοβερότερο είναι που φοβούνται που δεν μπορούν τα παιδιά να μου μιλήσουν ελεύθερα τη μητρική τους γλώσσα. Έχουν ακόμα τον τρόμο του δασκάλου και για τέτοιον με παίρνουν και μένα. Έτσι καταλαβαίνεις πως δεν είναι σε θέση να γράψουν μια φυσική πρόταση. Έπειτα τα περισσότερα ανορθογραφούν τρομακτικά. Δεν ξέρω τι έκαμαν 6-7 χρόνια στο σχολείο. Τέτοιο υλικό πήρα. Θέλει δουλειά και αυτή δεν μου αφήνει πολύ καιρό ελεύθερο να Σου γράψω όπως ήθελα. Μόλα ταύτα δεν πρέπει να παραπονείσαι γιατί Σου γράφω τακτικά και τα τηλεγραφικά γράμματά μου είναι πολύ λίγα. Εκτός του υλικού των μαθητριών έχω και το ποιόν του προσωπικού. Ο φυσικομαθηματικός που βρήκα είναι καλός, φιλότιμος, με κατάλαβε οπωσδήποτε και εργάζεται καλούτσικα. Αυτός με βοηθεί και με ξεκουράζει αρκετά. Στη Γαλλίδα κάθομαι απάνω από το κεφάλι της γιατί δεν έχει επιβολή και η μέθοδός της δεν είναι όπως πρέπει. Στο δάσκαλο της ιχνογραφίας έδωκα τις σχετικές οδηγίες. Είμαι σύμφωνος με ό,τι σχετικό λες, και από αύριο αρχίζει το μάθημά του. Το ίδιο και με τη γυμναστική. Μαγειρική αυτό το χρόνο δε θα ’χουν. Τα 2 επόμενα. Τότε θα ’ρθει και η υγιεινή. Τώρα κάνουν κοπτική —ασπρόρουχα— και ραπτική. Μένεις ευχαριστημένη; όλα τα είπα. Η ιδέα του σχολείου και ο σκοπός φαίνεται πως κερδίζει έδαφος και θα σταθεί καλά. Ακόμα όμως δεν κατάλαβαν όλοι πως σκοπός μου είναι να χτυπηθεί ο δασκαλισμός. Ίσως τότε να γεννηθεί αντίδραση. Σήμερα είχα στην παράδοσή μου το βουλευτή κ. Γάτσο και μια γριούλα. Προσπαθούσα να λύσω τη γλώσσα των κοριτσιών και να μου μιλούν φυσικά.

Από τη μητρική τους γλώσσα μετέφραζαν στην αρχαία. Ο κ. Γάτσος έμεινε συμφωνότατος μαζί μου και το σύστημα των ενθουσίασε. Θα το υποστηρίξει αργότερα και στη βουλή. Για να ’χω τέτοια ελευθερία, το σχολείο δεν έγινε δημοτικό, αλλά είναι μισό του δήμου — καταβάλλει ο δήμος 6 χιλιάδες το χρόνο — και μισό ιδιωτικό — και οι γονείς καταβάλλουν δίδακτρα 108 δρχ. το χρόνο. Εννοείται εν όσω δεν έχει ακόμα αναγνωρισθεί από την Κυβέρνηση […] διευθύνεται από μια εφορεία η οποία δεν μπορεί ν’ αποτελέσει νομικό πρόσωπο. Γι’ αυτό και το συμβόλαιο θα γίνει μόνο για ένα χρόνο, κατά τον οποίον θα ’ναι προσωπικώς υπεύθυνος ο κ. Σαράτσης. Αργότερα θα το ανανεώσουμε — αν δεν παρουσιασθούν εκ μέρους μου φυσικά τίποτα εμπόδια. Όσο να τελειώσουν τα τρία χρόνια. Έτσι έγινε. Σε ζάλισα με ιστορίες όχι και πολύ ενδιαφέρουσες. Μα…

Μουσική; Αλήθεια την πεθύμησα και γω. Τόσον καιρό έχω ν’ ακούσω. Ήθελα να ’μαστε κάπου μαζί και ν’ ακούγαμε λίγη μουσική. Δεν θυμάσαι τον παράδεισό μας;

Εκεί τραγουδούσαν κύμα και πεύκα και χείλη μαζί. Σώπαινε, περίμενε κι η ώρα μας θα ’ρθει.

Κάποιος πατέρας έρχεται, πρέπει να Σ’ αφήσω. Παίρνε λουλούδια, γιόμισε το σπίτι όλο, στόλισέ τα όλα. Τα τριαντάφυλλα σκορπάνε τη χαρά. Σε φιλώ γλυκά.

δικός Σου

Αλέκος

 

[…]

 

19

 

ΑΛ. ΔΕΛΟΥΖΟΣ 1908, Βόλος

Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ

 

Φίλε μου!

Τρεις ημέρες παλεύω σε μια ξένη πόλη για να δημιουργήσω κάτι τι. Ονειρευόμουνα ελευθερία στη δράση μου, την ελευθερία μου την έδωκεν μια κοινότης ολόκληρη, κατέβηκα στην πραγματικότητα και πρέπει να ’σαι σίδερο, ατσάλι για να μη μαδηθούνε τα φτερά Σου μέσα στο καζάνι της. Μου αναθέσανε την διεύθυνση του ανωτέρου Παρθεναγωγείου Βόλου. Πρώτη φορά που γίνεται τέτοιο σχολείο χωρίς να υπάγεται υπό τον έλεγχο του κράτους.

Αφού άφησαν τα χέρια μου λυτά το σύστησε και με σύστησε θερμά. Έτσι δέχτηκα κι ήρθα εδώ πέρα με ιερό ενθουσιασμό αφήνοντας στην Αθήνα τη γυναίκα που είχε συγκεντρώσει όλες μου τις σκέψεις και την αγάπη.

Θυμάσαι τα λόγια του Σολωμού μας. […]

Αυτό το παιχνίδι γινότανε τις πρώτες ημέρες. Ήρθαν ώρες που είπα να ετοιμάσω τα πράγματά μου και να φύγω.

Το προσωπικό το βήμα καταρτισμένο, αλλά πώς; Ο καθηγητής των φυσικών αφού μίλησα αρκετή ώρα μαζί του, ομολόγησε πως δεν του ήτανε εύκολο να διδάξει όπως του ζητούσα και γι’ αυτό παραιτήθηκε. Βρήκα άλλον και μου υποσχέθηκε πως θα κάμει ό,τι μπορεί. Η Γαλλίδα, μια κουτσή γριούλα, με ρώτησε: quelle punitions θάχωμε στο σχολείο; κτλ. κτλ.

Έπειτα διαθέτουν χρήματα πολύ λίγα. Από τις 350 δρ. κατά μήνα που μου είχανε υποσχεθεί τηλεγραφικώς κατέβηκαν στις 300 και πάλι να δούμε. Από τα 3 χρόνια του συμβολαίου, στον 1 χρόνο. Από τη μεγάλη αίθουσα μικρή, που μόλις χωρεί 25 μαθητάς. Και όμως πρέπει να δεχθώ ως 40 για να βγούνε κι αυτά τα λίγα έξοδα. κτλ. κτλ. κτλ. Έκανα, έκανα υποχωρήσεις μόνο και μόνο για να κρατήσω ό,τι ποθούσα… και το κράτησα κομματιασμένο. Πρέπει να γίνει εφτάψυχο και να τραβήξει εμπρός. Το τσεκούρι που γυρεύομε Σου το προσφέρουν χίλια χέρια προθυμότατα αρκεί να κατεβείς κάτω.

Το τελευταίο Σου γράμμα με είχε συγκινήσει. Θα ’θελα ν’ απαντήσω σ’ ό,τι γράφεις· δυστυχώς δεν το έχω εμπρός μου και καλά καλά δε θυμάμαι τι λέγαμε. Ξέρεις το Ζαρατούστρα, το μεγαλόστομα κήρυκα της σκληρότητας και της δυνάμεως; Κοίτα τον με τι λαχτάρα γυρίζει κάποτε στα περασμένα. Πόσο θα ’θελα να μπορούσα να σου ’γραφα ό,τι ταράζει τώρα την ύπαρξή μου: ωραίος κόσμος ατραγούδιστος τρέμει εντός μου. Δυο μήνες τώρα σαν ν’ άλλαξε ο ρυθμός του κόσμου γύρω μου. Θέλω να γράψω και δε γράφω. Καλύτερα να σωπάσω.

 

[…]

 

Γράφε μου συχνά και μη συνερίζεσαι αν δεν είμαι τακτικός στην αλληλογραφία μου. Τους δυο πρώτους μήνες θα ’χω δουλειά πολλή, μόλα ταύτα όταν μένει ήσυχο το κεφάλι μου θα Σου γράφω. Συ όμως γράφε μου συχνά.

Σήμερα έλαβα γράμμα του Φώτου με το τηλεγράφημα. Μόλις ευκαιρήσω θα του γράψω. Τώρα τον φιλώ και τον ευχαριστώ για τις ευχές του καθώς και Σένα.

 

[…]

 

21

 

ΑΛ. ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ 1908, Βόλος

Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ (;)

 

Αγαπημένε Γιάννη!

Αργά απαντώ στο καλό Σου γράμμα. Συμπάθησέ με. Βρίσκομαι στην αρχή ενός δυσκολότατου έργου που με απασχολεί ακόμα και στον ύπνο μου. Τώρα που ξαλάφρωσα λιγάκι θέλω να Σε ευχαριστήσω θερμότατα για τα ειλικρινή Σου λόγια. Μου θύμισες μια εποχή περασμένη, όμορφη και τραγική, όπως είναι όμορφα τα νιάτα και τραγικό το μαρτύριο που επιβάλλει ο σχολαστικισμός.

Περάσαμε μαζί τα παιδικά μας χρόνια και τα λόγια Σου μου δείχνουν πως δεν ξέχασες την διάθεση της πραγματικής ζωής και της μουχλιασμένης ατμόσφαιρας του σχολείου μας. Μας πήραν παιδιά γεμάτα ορμή προς […]άθεσιν και δράσιν και επί 4 χιλιάδες ημέρες δούλευε ένα σύστημα απαίσιο να μας καταπιέζει, ό,τι μας χάρισε η μητέρα φύση. Άτομο δε φταίει κανένα. […]

(Τώρα αρκεί μόνον λίγη σκέψη και κάθε ένας βλέπει στον εαυτό του χειροπιαστά τα αποτελέσματα της εποχής εκείνης. Λυπάμαι, που δεν μπορώ να ειπώ: εποχής περασμένης. Γιατί ζει ακόμα και μια απλή επίσκεψη στα κάτω, κατώτερα και κατώτατα σχολεία μας, επίσημα και ανεπίσημα θα Σου θυμίσει το παλαιόν εαυτό Σου — μαρτύριο.)

Είναι αλήθεια πως έγιναν καλύτερα τα κτίρια, μεθοδικότερη η διδασκαλία και η θέση του δασκάλου καλυτέρεψε κάπως. Αλλά η βάση του εκπαιδευτικού μας συστήματος είναι η ίδια.

Το δόγμα της επιστροφής προς τους (κλασικούς) ευκλεείς προγόνους, με το ταίρι του «πολλές γνώσεις και λίγη γνώση» άρχισε τώρα να τρικλίζει κάπως, αλλά οι ρίζες του είναι βαθιές. Ακόμα μας κυβερνούν οι νεκροί ή σωστότερα οι βρυκόλακες. Από παντού ακούονται φωνές που τις επιβάλλει το ένστικτο πια της αυτοσυντηρήσεως.

Παντού γίνονται προσπάθειες ανατρεπτικές. Έφθασαν στο ένα: θέλουν θετική, πραγματική, και εθνική μόρφωση. Σιγά σιγά θα ’ρθει και το άλλο μόνο του: πώς είναι δυνατή τέτοια μόρφωση; Σ’ αυτό το ερώτημα θα απαντούσανε με πράγματα οι λίγοι προδόται που τους εμπιστεύονται παιδιά πριν πατήσουν ακόμα το σχολείο· αμόλυντα όπως βγήκαν από το σπίτι τους. […] Τώρα αρκούμαστε στα λίγα. Οι Βολιώτες θέλουν να μορφώσουν τα κορίτσια τους, έκαμαν ένα σχολείο με σκοπό: λίγες γνώσεις και πολλή γνώση.

Μου ανέθεσαν τη διεύθυνση. Πήρα αποφοίτους της 6^ης και 7^ης τάξεως των δημοτικών Παρθεναγωγείων, ως επί το πλείστον, παπαγάλους ανορθόγραφους, με τέτοιο ανομοιότατο υλικό, μορφωμένο = παραμορφωμένο πια από πολυετή διδασκαλία, δεν μπορεί κανείς να εφαρμόσει ακέραιο το σύστημά του· μ’ όλα ταύτα (αν μ’ αφήσουν να εργασθώ ήσυχος επί 3 χρόνια, θα ’χω αποτελέσματα καλά). Τους είπα με τι μέθοδο θα επιτύχω το δύσκολο σκοπό και δέχτηκαν.

Μόλα ταύτα κάτι θα γίνει. Κάτι που δεν έγινε ως τώρα. Κι αν τυχόν τα αποτελέσματα δεν έρθουν όπως τα φαντάζομαι, το φταίξιμο πρέπει να ζητηθεί στις εξωτερικές συνθήκες, ίσως και σε μένα, ποτέ όμως στο σύστημα.

Η υπεροχή του δε δέχεται συζήτηση. Δυο μήνες μόνο έχω τέτοια παιδιά και μ’ όλη την πρωτοπορία μου η υπεροχή του συστήματος φάνηκε.

Τα περισσότερα παιδιά αρχίζουν να κινούνται φυσικά και ελεύθερα.

Η παιδική ψυχή ξεσκλαβώνεται. Το βλέπεις σε πολλές εκθέσεις. Μόνο να με αφήσουν να εργασθώ ήσυχος. Ζεις σε μικρή πόλη και ξέρεις [πόσο] πρόσφορο είναι το στενό περιβάλλον σε εμπαθείς προσωπικούς πολέμους, επί 3 χρόνια, πράγμα δύσκολο σε επαρχιακή μάλιστα πόλη, όχι όμως και αδύνατο.

Επί 1 μήνα με πολέμησαν σα λυσσασμένα σκυλιά. […] 1-2 εφημερίδες. Ο πόλεμός τους δεν ήταν ο πόλεμος που λαχταρούμε γιατί μας εξυψώνει…

 

[…]

 

23

 

ΑΛ. ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ 1908, Βόλος

ΙΩΝΑΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

 

Φίλτατε κ. Δραγούμη,

Το λακωνικό Σας γράμμα και η γενναία προσφορά με συνεκίνησε βαθύτατα. Η Ακρόπολις έγραψε μόνο τη μισή αλήθεια και πολλά ψέματα. Γι’ αυτό πρέπει να Σας παραστήσω τα πράγματα όπως είναι.

Επειδή εδώ πέρα τα εξατάξια παρθεναγωγεία δεν ήταν αρκετά για τα κορίτσια της μεσαίας τάξεως, είχαν προσθέσει προ καιρού τρεις τάξεις, 7^η, 8^η, 9^η, όπου εδίδασκαν μαθήματα Σχολαρχείου και γυμνασίου. Ένας βολιώτης γιατρός, ο κ. Σαράτσης — δυνατός χαρακτήρας και γερό μυαλό — έπεισε το δημοτικό συμβούλιο ότι οι ανώτερες αυτές τάξεις προετοιμάζουν δασκαλοκαθρέφτες και τίποτα περισσότερο. Ανάγκη να χωριστούν από τα δημοτικά παρθεναγωγεία, να γίνουν αυθύπαρκτες, με ιδιαίτερο διευθυντή και σκοπό ανάλογο προς τις σημερινές συνθήκες.

Το τριτάξιο Ανώτερο δημοτικό Παρθεναγωγείο. Σκοπός του να βγάλει Ελληνοπούλες με εθνική και θετική μόρφωση — λίγες γνώσεις και πολλή γνώση — αντίστοιχα σχολεία των κοριτσιών δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, επομένως δεν είχαμε ν’ ακολουθήσουν κανένα πρόγραμμα του υπουργείου. Μ’ εκάλεσαν διευθυντή να το διοργανώσω και δέχτηκα επειδή μου άφησαν μεγάλη ελευθερία να διδάξω ό,τι και εγώ νόμιζα καλύτερο. Τους είπα: «έχετε μια ώρα αρχαία ελληνικά. Μας είναι άχρηστη, γιατί δεν θα μάθουν τίποτα. Έπειτα δεν τους χρησιμεύουν. Θα μάθουν μετά να καταλαβαίνουν καλά την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Θέλετε να μάθουν για να νιώθουν και να γράφουν την καθαρεύουσα; Καλά. Αυτό όμως θα γίνει αν η μητρική τους γλώσσα υψωθεί σε συνειδητή ιδέα. Γι’ αυτό πρέπει να τη γράφουν. Έτσι είναι δυνατή η σύγκριση με ξένη νεκρή γλώσσα. Μόνο με τη σύγκριση μαθαίνεται. Έπειτα: εθνική μόρφωση είναι μόνο δυνατή με την εθνική φιλολογία: δημοτικά τραγούδια, Σολωμός, Βαλαωρίτης κτλ. Θα ’ναι η ύλη των ελληνικών. Καθαρεύοντα έργα θα διδαχθούν όσα αξίζουν κάτι. Δέχεσθε;» Η εφορευτική επιτροπή και γονείς δέχτηκαν. Το υλικό που μου επιστευτήκανε είναι ως επί το πλείστον: ανορθόγραφοι παπαγάλοι. Έπρεπε ν’ αρχίσω από την αρχή. Τα βιβλία απαγορεύτηκαν. Σε ένα μήνα κατόρθωσα να ελευθερώσω το παιδί από τον τρόμο του δασκάλου. Πήρα εκθέσεις που έδειχναν κάποια ατομικότητα. συγχρόνως όμως άρχισε ο πόλεμος σε κάποια εφημερίδα. Ένας πόλεμος αισχρότατος και συκοφαντικότατος. […] Τώρα ανάσανα και μπορώ ελεύθερα να εργάζομαι. Τα σπίτια και μάλιστα οι νοικοκυρές με υπερασπίζονται τώρα πολύ. Τα παιδιά 37 —από 12-15 χρονών— τα κέρδισα. 2-3 είναι ανυπότακτα και δεν μπορούν να κάνουν χωρίς γραμματική και αρχαία ελληνικά. Τα άλλα μου ανοίγουν την καρδιά τους όπως και στην αρχή. Γίνεται μεταφορά από τη δημοτική στην καθαρεύουσα. Τις Εκθέσεις τις βγάζω από την καθημερινή ζωή των παιδιών. Αναγκαστικώς γράφουν στη δημοτική, επειδή δεν μπορούν να παραστήσουν το γνωστό τους κόσμο με λέξεις καθαρευουσιάνικες. Έπειτα τις βάζω και τις μεταφέρουν στην καθαρεύουσα. Σιγά σιγά νιώθουν τα παιδιά μόνα τους τη διαφορά της νέκρας και της ζωής. Πέντε μαθήτριες κατόρθωσαν να ξεχωρίσουν τώρα τις δύο γλώσσες. Στις άλλες επικρατεί ακόμα σύγχυση αλλά με τον καιρό θα χαθεί κι αυτή. Δύο μήνες έχω που εργάζομαι και μόλα ταύτα κέρδισα εκθέσεις μέσα στην τάξη που είναι γεγονός πρώτης τάξεως. Αργότερα θα δημοσιευθούν. Κι αυτό δείχνει πιο χειροπιαστή την υπεροχή του συστήματός μας. Αναγκάστηκα να το τσεκουρέψω για να συμμορφωθώ με τις περιστάσεις και έχω αποτελέσματα οπωσδήποτε καλά. Φαντάζομαι αν μπορέσει κανείς να εφαρμόσει το σύστημα ακέραιο σε παρθένο υλικό αμόλυντο από το δασκαλισμό, θαύματα θα γίνουν. Έχει ο Ρωμιός μέσα του θαυμάσια στοιχεία. Τώρα νιώθω πιο βαθιά πόσο καταστρέφουν το λαό μας τα σχολεία. Ιδανικό μας πρέπει να είναι να πάρωμε μικρά παιδιά και να τα βγάλωμε πέρα ως το τέλος. Τότε ας συγκρίνουν το διαμάντι με το σωστό κάρβουνο. Κι αυτό πρέπει να γίνει. Το ξανατονίζω: πρέπει να χτυπηθούν αλύπητα τα ονόματα, έστω κι αν αδικηθούν, για να προκόψει η ιδέα. Μόνο τα ονόματα τρομάζουν, την ουσία τη δέχεται καθένας. Δεν μπορείτε να φαντασθείτε πόσο έδαφος κέρδισε η ιδέα. Ο μισός κόσμος μαζί μας. Τα λόγια του Σκληρού μένουν θεωρία. Όχι μόνον οι εργάτες, όλοι φωνάζουν: θετική μόρφωση κι όταν χτυπήσετε Πάλλη και Ψυχάρη και τους δώσετε την απρόσωπο ιδέα την προσκυνούν. Σε λίγα χρόνια πρέπει να γίνει το σχολείο που φαντάζομαι μέσα στην Αθήνα και να το υποστηρίζουν μάλιστα και πολλοί επίσημοι. Πρέπει να γίνει και θα γίνει. Μόνο να ξέρει κανείς να παίζει τις προλήψεις του λαού. Εκείνο θα ’ναι έργο. Τώρα γίνεται ένα μισό πείραμα που θα μας βοηθήσει στη ριζική αναμόρφωση. Πείραμα που η επιτυχία του εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.

 

Χαρίτος Γ. Χαράλαμπος, «Η αλληλογραφία των πρωταγωνιστών», Το Παρθεναγωγείο του Βόλου, τομ. Β΄ (Μαρτυρίες και Κείμενα), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ)–Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1989, σ. 65-68, 88-89, 91-93, 96-99.