Εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου, μια έρευνα εξετάζει την πορεία των παιδιών που μεγάλωσαν στο επίκεντρο της σύγκρουσης

Η Μαντώ Νταλιάνη Καραμπατζάκη για τη διατριβή της βασίστηκε στις περιπτώσεις 120 μητέρων και των 167 παιδιών τους, εκ των οποίων 95 ήταν στη φυλακή 

Εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου, ένα βιβλίο έρχεται να σπάσει την παρατεταμένη σιωπή γύρω από ένα θέμα που καίει: Τα παιδιά των φυλακών, σημερινοί εξηντάρηδες και εξηνταπεντάρηδες.

Τι απέγιναν τα παιδιά που γεννήθηκαν στις φοβερές φυλακές Αβέρωφ ή έζησαν μέσα σ’ αυτές, μαζί με τις αντάρτισσες μανάδες τους, βιώνοντας ό,τι μπορεί να τραυματίσει την ψυχική υγεία τους; Τι θυμούνται, πώς βίωσαν τον αποχωρισμό όταν βίαια τα απομάκρυναν από τις μητέρες τους, προς φρονηματισμό τους, για να μεγαλώσουν σε παιδουπόλεις της Φρειδερίκης, σε συγγενικές ή ανάδοχες οικογένειες; Ο πατέρας στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν αγνοούμενος, εκτελεσμένος ή φυλακισμένος; Πώς λειτούργησε η επανασύνδεση μαζί τους (αν υπήρξε); Πώς εν τέλει διαχειρίστηκαν τα πιο ακραία τραύματα της παιδικής ηλικίας, μεγάλοι πια, σε μια μετεμφυλιακή περίοδο όπου οι μισοί Ελληνες θεωρούνταν εχθροί;

Το «σκάλισμα» των πληγών ανέλαβε η Μαντώ Νταλιάνη-Καραμπατζάκη, κρατούμενη και η ίδια στις φυλακές Αβέρωφ (1949-1950), όπου πρόσφερε φροντίδα ως παιδίατρος σε παιδιά και μητέρες. Τότε συγκέντρωσε το πρώτο υλικό, το οποίο την οδήγησε αργότερα, ως παιδοψυχίατρος στη Σουηδία (όπου πέθανε το 1996), να μελετήσει τις μακροπρόθεσμες συνέπειες των πολλαπλών τραυμάτων της παιδικής ψυχής τους. Για λογαριασμό της διατριβής της (Ινστιτούτο Καρολίνσκα, Στοκχόλμη), συνάντησε ξανά τα παιδιά, μαζί με τις μητέρες τους (όσες ζούσαν), ενήλικοι πια, 30-35 ετών, στη δεκαετία του 1980, όταν είχε επέλθει η αποποινικοποίηση της αριστερής δράσης. Η διατριβή, η οποία μεταφράστηκε τώρα στα Ελληνικά, βασίστηκε στις περιπτώσεις 120 μητέρων και των 167 παιδιών τους, εκ των οποίων 95 ήταν στη φυλακή.

Από τις τραγικές αυτές οικογενειακές ιστορίες η Νταλιάνη ξεχώρισε είκοσι προς δημοσίευση. Είναι ιστορίες συγκλονιστικές, που αναπτύσσονται αφού πρώτα η μελετήτρια περιγράφει, εκτός από τα μεθοδολογικά εργαλεία της, το ιστορικό πλαίσιο της εποχής και τις εξευτελιστικές συνθήκες στις φυλακές Αβέρωφ, τις οποίες ο επιμελητής Ι. Τσιάντης χαρακτηρίζει «ελληνικό Αουσβιτς». «Μητέρα και παιδί, ή δύο παιδιά μαζί, μοιράζονταν ένα ράντζο, το οποίο λειτουργούσε ως οικία και καταλάμβανε λιγότερο από 2 τετραγωνικά μέτρα». Μετά την αποφυλάκιση, τα δύο τρίτα των παιδιών ανατράφηκαν από τη μητέρα, μόνη της. Εκείνα που μεγάλωσαν στις παιδουπόλεις βρέθηκαν στο έλεος της φανατικής κατήχησης και της εχθρότητας εναντίον των γονιών και των ιδανικών τους.

Σε ποιο συμπέρασμα κατέληξε η Νταλιάνη; Στην πλειονότητά τους αυτά τα «υψηλού κινδύνου» παιδιά «επέτυχαν καλή ψυχοκοινωνική προσαρμογή». «Φαίνονται καλά προσαρμοσμένα στην κοινωνία, όσον αφορά στην εκπαίδευσή τους, όπως και στην επαγγελματική και οικογενειακή τους κατάσταση», γράφει, αφήνοντας μετέωρο το «πώς».

Η θετική έκβαση της έρευνας, παρά την αρχική αρνητική πρόβλεψη, εγείρει τις αντιρρήσεις των επιμελητών. Ο Ι. Τσιάντης επισημαίνει τη διάσταση «της μοναξιάς των παιδιών που έχουν βιώσει συνθήκες πολέμου, αποχωρισμού, ζωής στο ίδρυμα» που δεν διερευνήθηκε. Της «απέραντης μοναξιάς που εκφραζόταν με τα βουβά κλάματα». Οι συνέπειες του τραύματος, προσθέτει ο αναπληρωτής καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, μπορεί να εμφανιστούν και μετά τα τριάντα.

Η έρευνα δεν μας πληροφορεί, κατά τον Δημήτρη Πλουμπίδη, αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής, «για τη βαθύτερη πορεία των παιδιών, τον βουβό πόνο και τους ιδιαίτερους ψυχικούς δρόμους που ακολούθησαν». Η κοινωνική επιτυχία αποτελεί «δείκτη ενός ψυχισμού που κατάφερε να επουλώσει τις πληγές του και να «χτίσει» καινούργιες ισορροπίες, αλλά δεν επιτρέπει την υποτίμηση του βάρους των ψυχοτραυματισμών». Ωστόσο, η έρευνα της Νταλιάνη είναι μοναδική και πολύτιμη - προστίθεται στα λίγα, κυρίως λογοτεχνικά, βιβλία των τελευταίων ετών, για τα παιδιά του Εμφυλίου, αλλά και στη διεθνή βιβλιογραφία για τα παιδιά του Β’ Παγκοσμίου, του Ολοκαυτώματος και του Ισπανικού Εμφυλίου.

Η Τζένη (ψευδώνυμο) εκτέθηκε σε συνεχείς τραυματικές εμπειρίες από την κύηση έως την εφηβεία. Η μητέρα της ήταν άγαμη και ο πατέρας της πολιτικός κρατούμενος. Ενάμισι έτους την άφησε η γιαγιά της στην είσοδο της Αστυνομίας σαν άσκηση πίεσης για να αφήσουν ελεύθερη τη μητέρα της. «Σερνάμενη στα τέσσερα προσπάθησα να την ακολουθήσω, αλλά είχε φύγει», λέει, καθηγήτρια πλέον.

Στις φυλακές Αβέρωφ υπήρξε μάρτυρας της δίκης της μητέρας της, η οποία μαζί με άλλες δύο γυναίκες καταδικάστηκαν σε θάνατο (αποφυλακίστηκε το 1951). «Ο δικηγόρος μού είχε πει να μιλήσω στον δικαστή και το έκανα». Εμεινε απομονωμένη μαζί με τη μητέρα της και τις δύο άλλες γυναίκες, στην αίθουσα επισκεπτηρίου με τα σιδερένια κάγκελα…, περιμένοντας την εκτέλεση. «Ενα νεαρό κορίτσι ετοιμάζεται για την εκτέλεσή του. Χτενίζει τα μακριά μαλλιά της τα δένει με δύο κορδέλες…», θυμάται.

«ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1946-1949, ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ» ΜΑΝΤΩ ΝΤΑΛΙΑΝΗ-ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΑΚΗ
Μελέτη - Μετάφραση: Κώστας Ζερβός
Επιμέλεια: Ιωάννης Τσιάντης, Δημήτρης Πλουμπίδης
Εκδόσεις: Μουσείου Μπενάκη, Εταιρείας Ψυχικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, και της Σχολής Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου
Σελίδες: 604

Δήμητρα Ρουμπούλα dirouboula@pegasus.gr

Δήμητρα Ρουμπούλα, Κριτική: «Πίσω από τα κάγκελα των φυλακών Αβέρωφ…», εφ. Έθνος, 13/03/2010.