Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

«Το Κρητικό απασχόλησε την ελληνική εξωτερική και εσωτερική πολιτική μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Οι αλλεπάλληλες εξεγέρσεις των Κρητών (1841, 1858, 1866-69, 1878, 1889, 1896-97, 1905), με στόχο την ένωσή τους με την Ελλάδα, έθεσαν πολλές φορές σε δοκιμασία την αξιοπιστία των αλυτρωτικών διακηρύξεων και τη διπλωματική θέση της χώρας. Η συνήθης κατάληξη, έπειτα από ποταμούς αίματος και ανθρώπινη δυστυχία, ήταν η παραχώρηση κάποιου βαθμού αυτονομίας στους κατοίκους της Μεγαλονήσου.

Οι εξεγέρσεις ξεσπούσαν πάντοτε με αφορμή την καταπιεστική πολιτική της Πύλης και με την ενθάρρυνση αλυτρωτικών "εταιριών" από την Ελλάδα, που με τη σειρά τους πίεζαν τις ελληνικές κυβερνήσεις να επέμβουν. Ευπρόσδεκτη ήταν συνήθως και η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, που είχαν, όμως, να σταθμίσουν τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους στην ευρύτερη περιοχή.»

«Η θέση των χριστιανών της Κρήτης δε βελτιώθηκε ούτε μετά την έκδοση το 1856 του Χάτι Χουμαγιούν. Οι διατάξεις του, όπως και οι περισσότερες διατάξεις του φιρμανίου του 1858, που παραχωρήθηκε στους χριστιανούς έπειτα από την ένοπλη διαμαρτύρησή τους τον ίδιο χρόνο, ελάχιστα εφαρμόσθηκαν. Η φορολογία αντί να ελαττωθεί έγινε περισσότερο δυσβάστακτη, ιδιαίτερα από το 1863 και εξής, που για δεύτερη φορά ανέλαβε καθήκοντα γενικού διοικητή της Κρήτης ο Ισμαήλ πασάς. Συχνές ήταν οι καταδιώξεις, οι φυλακίσεις και οι φόνοι των χριστιανών για ασήμαντες ή και ανύπαρκτες αιτίες. Παράλληλα οι προσπάθειες του Ισμαήλ έτειναν στο να επιτύχει τον αφοπλισμό των κατοίκων (το προνόμιο να οπλοφορούν οι Κρητικοί αποτελούσε μια από τις βασικές διατάξεις του φιρμανιού του 1858) καθώς και το διορισμό πιστών οργάνων του στις δημογεροντίες. Επιπλέον ο Ισμαήλ μεροληπτούσε υπέρ των Σφακιανών, αποβλέποντας σε διαμάχες και έριδες ανάμεσα στους χριστιανούς κατοίκους του νησιού, ώστε να μην αναληφθεί κοινή τυχόν προσπάθειά τους εναντίον του.»

«Η εφαρμογή όμως των φιρμανιών του 1858-1859 έμελλε να καταστρατηγηθεί από έναν ανίκανο διοικητικό μηχανισμό και από ένα μουσουλμανικό πληθυσμό εχθρικό προς οποιαδήποτε μεταρρύθμιση. Ο διορισμός, το 1861, του Ισμαήλ Χακίμ πασά στη θέση του Γενικού Διοικητή του νησιού δε βελτίωσε καθόλου την κατάσταση. Παλαιός υπουργός Εμπορίου στην Κωνσταντινούπολη, ελληνικής καταγωγής, ο Ισμαήλ προσπαθούσε να προσελκύσει τους πάντες, "υποσχόταν τα πάντα σε όλους, χωρίς ποτέ να τηρεί τις υποσχέσεις του", αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό, εν τέλει, τον αριθμό των δυσαρεστημένων. Οι σχέσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων ολοένα οξύνονταν, με αποτέλεσμα στα τέλη του 1865 η δυσαρέσκεια να έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η σύγκρουση να φαίνεται αναπόφευκτη.»

«Η άφιξη των πρώτων εθελοντών και πολεμοφοδίων στην Κρήτη, καθώς και οι ενθαρρυντικές ειδήσεις από την Ελλάδα αλλά και η αγανάκτηση από την πολιτική βίας που είχε αρχίσει να εφαρμόζει ο Ισμαήλ πασάς, συνέτειναν στο να κηρυχθεί και επίσημα πια από τη Γενική Συνέλευση η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα στις 21 Αυγούστου, στο χωριό Ασκύφου των Σφακιών. Σύμφωνα με το ψήφισμα που εκδόθηκε την ίδια μέρα και αποστάλθηκε στους προξένους των Δυνάμεων και της Ελλάδος: "η Γενική Συνέλευσις των Κρητών…

Αov Καταργεί διά παντός επί της νήσου Κρήτης και πάντων των εξαρτημάτων αυτής την Τουρκικήν εξουσίαν.

Βον Κηρύττει την αδιάσπαστον και παντοτεινήν ένωσιν της Κρήτης και παντών των εξαρτημάτων αυτής μετά της Μητρός Ελλάδος υπό το σκήπτρον της Α. Μεγαλειότητος του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Α'.

Γον Την εκτέλεσιν του Ψηφίσματος… ανατίθησιν εις την ανδρείαν του γενναίου λαού της Κρήτης, ας την συνδρομήν των ομοφύλων και ομοεθνών και πάντων των φιλελλήνων, εις την κραταιάν μεσολάβησιν των Προστάτιδων και Εγγυητριών Μεγάλων Δυνάμεων και εις την παντοδυναμίαν του Υψίστου Θεού".»

«Απ' το 1858, οι Κρητικοί ζητούσαν την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που τους είχαν υποσχεθεί. Το 1862 σημειώθηκε νέο κίνημα, που το 1866 γενικεύτηκε και πήρε μορφή πραγματικής εξέγερσης. Συστάθηκε τοπική κυβέρνηση που έκανε έκκληση στις δυνάμεις και κήρυξε την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Η ελληνική κοινή γνώμη ενθάρρυνε τους επαναστατημένους. […] H κυβέρνηση Κουμουνδούρου, αν και διέθετε μεγάλη πλειοψηφία στη Βουλή, αναγκάστηκε να παραιτηθεί κι ανατέθηκε στο Βούλγαρη (Ιανουάριος του 1868) να εφαρμόσει την πολιτική του βασιλιά για το εθνικό ζήτημα, πολιτική που εναπόθετε τη λύση του κρητικού ζητήματος στις προστάτιδες δυνάμεις. Η υπόθεση διακανονίστηκε απ' τη Συνδιάσκεψη του Παρισιού (1869), όπου δεν αντιπροσωπεύτηκε η Ελλάδα. Η Κρήτη παρέμεινε στο σουλτάνο, αλλά κηρύχτηκε προνομιούχος επαρχία, κυβερνημένη σύμφωνα με ειδικούς καταστατικούς χάρτες που ο σουλτάνος είχε ήδη παραχωρήσει με τον "ιραντέ" του 1867.»

«Τον Μάιο του 1866 οι χριστιανοί της νήσου υπέβαλαν "ευσεβάστως" στο Σουλτάνο ορισμένα αιτήματα, όπως η ανακούφιση από κάποιους φόρους, η βελτίωση της συγκοινωνίας, η εκλογή των δημογεροντιών, η επανεισαγωγή της ελληνικής γλώσσας στις δικαιοπραξίες, η εξασφάλιση της προσωπικής ελευθερίας και η δημιουργία σχολείων και νοσοκομείων. Η απάντηση της Υψηλής Πύλης έφθασε στις 20 Ιουλίου και ήταν απορριπτική και απειλητική, ενώ διατασσόταν η σύλληψη των αρχηγών της "ανταρσίας". Ήδη οι μουσουλμάνοι κατέφευγαν με τις οικογένειές τους στις πόλεις, όπου αισθάνονταν ασφαλέστεροι, ενώ οι χριστιανοί οπλίζονταν και συγκεντρώνονταν στα βουνά, κηρύσσοντας την "Ένωση".

Η κραυγή της Κρήτης συγκίνησε την ελληνική κοινή γνώμη, ιδίως μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (9 Νοεμβρίου 1866). Μέσω μιας ειδικής "Επιτροπής", συγκεντρώνονταν και στέλνονταν στο επαναστατημένο νησί πολεμοφόδια και τρόφιμα, ενώ παράλληλα εθελοντές αποβιβάζονταν κατά καιρούς σε απόμερες ακτές.

Ακολούθησε η πλέον επίμονη και αιματηρή από όλες τις επαναστάσεις της Κρήτης του 19ου αιώνα. Διήρκεσε περίπου τρία χρόνια, χωρίς ωστόσο να καταφέρει να ανατρέψει το διεθνές διπλωματικό κλίμα, που ευνοούσε τη διατήρηση του status quo της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Παράλληλα, η όξυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων έφθασε στο αποκορύφωμά της, καθώς οι δύο χώρες διέκοψαν τις διπλωματικές τους σχέσεις και έφθασαν στα πρόθυρα πολέμου, ο οποίος αποσοβήθηκε με την παρέμβαση διεθνούς διάσκεψης που επέβαλε στην Ελλάδα να μην υποθάλπει το σχηματισμό εθελοντικών ομάδων και τον εφοδιασμό των εξεγερμένων.»

«Η επίθεση υπό το Σουλεϊμάν μπέη και το γιο του Μουσταφά Σαλή άρχισε αμέσως, αλλά ως το μεσημέρι δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Οι κλεισμένοι στο Αρκάδι, παίρνοντας θάρρος από το Γαβριήλ και το φρούραρχο Δημακόπουλο, αντιστέκονταν ακλόνητοι στις ορμητικές επιθέσεις των εχθρών. Η κατάσταση άρχισε να γίνεται κρίσιμη από το απόγευμα, οπότε οι Τούρκοι κατέλαβαν τον ανεμόμυλο και τους σταύλους του μοναστηρίου, όπως είχε προβλέψει ο Κορωναίος, με αποτέλεσμα να περισφιχθεί ο κλοιός των αμυνομένων. Και τότε όμως απέρριψαν τις προτάσεις του Σουλεϊμάν για παράδοση, ενώ έστελναν απεγνωσμένο μήνυμα στον Κορωναίο: "προφθάσατε μιαν ώραν ταχύτερον, διότι μας έκλεισε και τακτικός και άτακτος στρατός πολύς". Εκείνος όμως ελάχιστες ελπίδες πια τους έδινε: "Θέλομεν πράξει παν το δυνατόν, όπως έλθωμεν εις βοήθειάν σας, αλλά μη όντες εις θέσιν να σας βεβαιώσωμεν περί τούτου πράξατε ό,τι η συνείδησίς σας υπαγορεύει". Ήταν φανερό ότι πλησίαζε το τέλος. […] Η τελευταία πράξη του δράματος εκτυλίχθηκε στην πυριτιδαποθήκη, που ανατινάχθηκε από τον ηρωικό Κωνστ. Γιαμπουδάκη (ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή από τον Εμμ. Σκουλά) αμέσως μετά το σάλπισμα της τρίτης και γενικής εφόδου. […] Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, από τα 964 άτομα που είχαν κλεισθεί στο Αρκάδι κατόρθωσαν να διαφύγουν μόνο 3 ή 4 και αιχμαλωτίσθηκαν 114. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν. Ο ηγούμενος Γαβριήλ φονεύθηκε προτού ανατιναχθεί η πυριτιδαποθήκη, ενώ ο Δημακόπουλος και λίγοι ακόμα εθελοντές που αιχμαλωτίσθηκαν, βρήκαν μαρτυρικό θάνατο με λογχισμό. Τεράστιες όμως ήταν και οι τουρκικές απώλειες. Οι νεκροί και οι τραυματίες θα πρέπει να ξεπέρασαν τους 1.500.»

«Εγκαταλελειμμένοι πλέον από παντού, οι περισσότεροι από τους επαναστάτες της Κρήτης, υποχωρώντας μπροστά στην υπεροχή των εχθρικών δυνάμεων και μη έχοντας ούτε τρόφιμα ούτε πολεμοφόδια, υποτάχθηκαν στους Τούρκους ή έφυγαν στην Ελλάδα ενώ μερικές μεμονωμένες ομάδες εξακολουθούσαν να περιπλανιώνται στα φαράγγια και να παίρνουν μέρος σε μικροσυμπλοκές μέχρι τα τέλη της άνοιξης του 1869. Όσο κράτησε ο ξεσηκωμός, χιλιάδες σκοτώθηκαν και από τις δύο πλευρές, εκατοντάδες χωριά πυρπολήθηκαν και λεηλατήθηκαν και η παραγωγική βάση του νησιού υπέστη ισχυρό πλήγμα ενώ περίπου 50.000 γυναικόπαιδα βρέθηκαν πρόσφυγες στην Ελλάδα […] Παρά την αποτυχία στις άμεσες επιδιώξεις της, η Επανάσταση του 1866-1869 είχε εν τούτοις ένα "παράπλευρο" αποτέλεσμα, που τη στιγμή εκείνη δεν εκτιμήθηκε στις πραγματικές του διαστάσεις και συνέπειες. Προσπαθώντας να στερήσει την εξέγερση από τη διεκδικητική της βάση, η οθωμανική κυβέρνηση είχε εξαγγείλει, ήδη από το Νοέμβριο του 1867, διά στόματος του ίδιου του μεγάλου βεζίρη Ααλή πασά, που είχε μεταβεί επί τούτου στην Κρήτη και χειριζόταν προσωπικά την όλη υπόθεση, έναν ειδικό διοικητικό κανονισμό, που υπογράφηκε από το Σουλτάνο στις 8 Ιανουαρίου 1868 κι έμεινε γνωστός ως ο Οργανικός Νόμος της Κρήτης. Πέραν της διοικητικής αναδιάρθρωσης του νησιού, ο νόμος αυτός πρόβλεπε τη συμμετοχή χριστιανών σε όλη την κλίμακα του διοικητικού μηχανισμού και στη σύνθεση των δικαστηρίων, την ισότιμη χρήση της τουρκικής και της ελληνικής γλώσσας ενώπιον της Διοίκησης, την ίδρυση τοπικής Τράπεζας και, το σημαντικότερο ίσως, την εκλογή Γενικής Συνέλευσης με νομοθετικές αρμοδιότητες τοπικού χαρακτήρα.»

«Αμέσως μετά τη μεταπολίτευση του 1864 στην Ελλάδα ξέσπασε νέα κρίση του κρητικού ζητήματος (1866-69). Όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις που ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της χώρας κατά τη διάρκεια της κρητικής εξέγερσης, επίσημα τήρησαν στάση ουδετερότητας. Ανεπίσημα όμως, ενίσχυσαν τον κρητικό αγώνα με την αποστολή τροφίμων, πολεμοφοδίων και εθελοντών. Για τη μεταφορά του άψυχου και έμψυχου υλικού στην αρχή χρησιμοποιήθηκαν ιστιοφόρα και δύο ατμοκίνητα πλοία της Εταιρείας Ελληνικής Ατμοπλοίας. Αργότερα όμως, οι Έλληνες του εξωτερικού αγόρασαν και έστειλαν στην Ελλάδα τρία τροχήλατα ατμόπλοια. Τα πλοία αυτά ανέλαβαν τον ανεφοδιασμό των επαναστατημένων Κρητικών μέχρι το τέλος της εξέγερσης. Ακόμα η κυβέρνηση του Κουμουνδούρου επιδίωξε να αναδιοργανώσει το στρατό και το στόλο με την αγορά τουφεκιών και πυροβόλων και με την παραγγελία πολεμικών πλοίων.

Όταν τελείωσε η κρίση, φάνηκε το τεράστιο δημοσιονομικό βάρος που η πολιτική της μεγάλης ιδέας συνεπαγόταν για την ελληνική οικονομία. Τα τρία χρόνια της ανεπίσημης υποστήριξης του κρητικού αγώνα και η κατάσταση πολεμικής ετοιμότητας είχαν διαλύσει τα οικονομικά του ελληνικού βασιλείου.»