Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

«Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας αποτελεί τη σπουδαιότερη πολιτική ενέργεια του υπόδουλου ελληνισμού, όπως και η οργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης το κορύφωμα μιας μακράς σειράς πράξεων ανυπακοής και ανταρσίας προς την οθωμανική κυριαρχία. Η θετική αποτίμηση του έργου της Φιλικής Εταιρείας δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι δι' αυτής οργανώθηκε επιτυχώς η αντιοθωμανική εθνική επανάσταση των Ελλήνων αλλά κυρίως γιατί, μέσα σε ένα πνεύμα νεωτερικότητας, τέθηκε το ζήτημα της εθνικής αποκατάστασης με νέους όρους. Θεωρήθηκε δηλαδή η εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων ζήτημα ελληνικού ενδιαφέροντος και ελληνικής ευθύνης και όχι, όπως συνέβαινε παλαιότερα, ένα ζήτημα που θα λυνόταν στο πλαίσιο μιας απελευθερωτικής-επεκτατικής δραστηριότητας κάποιας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης.»

«Την Επανάσταση του 1821 προκάλεσε η Φιλική Εταιρεία, η οποία είχε ιδρυθεί το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας από τρεις Έλληνες, τον Εμμανουήλ Ξάνθο, τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, τρεις άσημους εμπόρους. Αρχική πρόθεση των συνωμοτών πατριωτών ήταν να προκληθεί "εν καιρώ", αφού θα είχε δηλαδή αναπτυχθεί ικανοποιητικά η Εταιρεία και όταν παρουσιαζόταν η κατάλληλη ευκαιρία, γενική επανάσταση των Ελλήνων για την απελευθέρωση "του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδος". Στόχοι των συνωμοτών ήταν να κατηχήσουν στην Εταιρεία όσο το δυνατόν περισσότερους σημαίνοντες Έλληνες, να αναθέσουν την ηγεσία στον Ιωάννη Καποδίστρια, υπουργό των Εξωτερικών τότε της Ρωσίας, και μέσω αυτού να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της κραταιός και ομόδοξης μεγάλης δύναμης. Από τους τρεις αυτούς στόχους όμως οι ηγέτες της Εταιρείας μόνο τον πρώτο πέτυχαν: Αυτοί και τα άλλα στελέχη της κατήχησαν πλήθος σημαινόντων Ελλήνων σε όλα τα εθνικά κέντρα της εποχής. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε να αναλάβει την ηγεσία της επειδή έκρινε πως οι περιστάσεις δεν ευνοούσαν την επιτυχία ενός εγχειρήματος όπως αυτό που σχεδίαζε η Εταιρεία. Για τον ίδιο λόγο ο Καποδίστριας αρνήθηκε να ζητήσει από τον Ρώσο αυτοκράτορα Αλέξανδρο Α΄ τη συνδρομή της Ρωσίας στη σχεδιαζόμενη επανάσταση των Ελλήνων.»

«Η Εταιρεία συνίσταται από καθαυτό Έλληνας φιλοπάτριδας και ονομάζεται Εταιρεία των Φιλικών. Ο σκοπός των μελών της είναι η καλυτέρευσις του έθνους, και αν ο Θεός το συγχωρέση, η ελευθερία του».

Documente privid Istoria Romaniei Râscola din 1821, τ.4, Bucureŝti 1962, σ.32-39.

«Εταιρία τοιαύτης φύσεως, αντικείμενον έχουσα την παλιγγενεσίαν ενός προ αιώνων δεδουλωμένου έθνους, δεν ήτο δυνατόν να υπάρξη άνευ αρχηγών. Η ομάς τούτων, ήτις έμελλε να αναλάβη την ανωτέραν διεύθυνσιν του τολμηρού και δυσκόλου τούτου έργου, ωνομάσθη Αρχή, άγνωστος και αφανής εις όλους τους προσηλύτους αδελφούς της Εταρίας ταύτης. Τα συμβάντα του αειμνήστου Ρήγα και Παπά Ευθυμίου και άλλα δικαιολογούμενα αίτια παρεκίνησαν τους Αρχηγούς να φυλάξωσι μυστικήν την Αρχήν μέχρι της ενάρξεως της Επαναστάσεως^. δια τούτο πολλοί απατηθέντες εξέλαβον ως αρχηγούς διάφορα υποκείμενα όχι μόνον εκ των κατηχηθέντων προσηλύτων αδελφών της Εταιρίας ταύτης, αλλά και εξ εκείνων οίτινες δεν είχον γνώσιν, ίσως και διάθεσιν του επιχειρήματος.»

«Ως έτος ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό αναφέρεται το έτος 1814 ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι οι προσωπικές επαφές των ιδρυτών έχουν αρχίσει από το τέλος του προηγούμενου έτους 1813. Φαίνεται όμως ότι το καλοκαίρι του 1814, ίσως και λίγο αργότερα, πήραν οριστική μορφή οι σκέψεις και τα προσωπικά τους οράματα.

Τα βιογραφικά των τριών ιδρυτών έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι βέβαια γιατί φανερώνουν μεγάλες προσωπικές σταδιοδρομίες αλλά ακριβώς για το αντίθετο, γιατί δείχνουν ότι η ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης είχε γίνει οικεία σε κοινωνικά στρώματα μεσαίας οικονομικής εμβέλειας και κοινωνικού κύρους, τα οποία αποδείχθηκε μάλιστα ότι ήταν τα καταλληλότερα να ξεκινήσουν και να οργανώσουν μια εθνική επανάσταση. Πράγματι, το γεγονός ότι οι πρώτοι Φιλικοί δεν σχετίζονταν με τον ισχυρότερο τότε κρατικό-διοικητικό μηχανισμό της Αυτοκρατορίας, δεν ήσαν δηλαδή στελέχη των εκκλησιαστικών ή των κοινοτικών θεσμών των ορθοδόξων, ο δε προσωπικός τους πλούτος, κυρίως για όσους ζούσαν στη διασπορά, δεν ήταν τόσος ώστε να τους δημιουργεί αξεπέραστες αναστολές, αποδείχθηκε ότι λειτούργησαν ως πλεονεκτήματα για την επαναστατική τους ενεργητικότητα.»

«Ως τις παραμονές της επαναστάσεως, η Φιλική Εταιρεία είχε καταφέρει να προσέλκυση μέλη από όλες σχεδόν τις σημαντικές περιοχές και κοινωνικές ομάδες του Ελληνισμού. Σύμφωνα με τον κατάλογο των μελών της Οργανώσεως, που καλύπτει όμως τμήμα μονό της πραγματικής δυνάμεως της Εταιρείας, το 53,7% (479) ήταν έμποροι. Η δεύτερη σε μέγεθος κατηγορία ήταν εκείνη των ελευθέρων επαγγελματιών (δασκάλων, ιατρών, γραμματέων κ.ά.) που αποτελούσαν το 13,1% (177) των μελών. Η τρίτη κατηγορία, δηλαδή το 11,7% (111) ήταν πρόκριτοι των επαρχιών, κυρίως από την Πελοπόννησο. Κληρικοί όλων των βαθμών αποτελούσαν το 9,5% (85) των μελών της Εταιρείας. Στρατιωτικοί και μισθοφόροι, κυρίως παλαιοί αρματολοί και κλέφτες, που βρίσκονταν στο παρελθόν ή ήταν και τότε στην υπηρεσία ξένων στρατών, αποτελούσαν το 8,7% (78) των μελών. Η πιο πολυάνθρωπη ωστόσο τάξη της ηπειρωτικής Ελλάδος, δηλαδή οι αγρότες, αποτελούσε μόλις το 0,60% (6) των μελών.»

«Τα κίνητρα λοιπόν τα οποία ωθούσαν μέλη των διαφόρων κοινωνικών ομάδων να εγγράφωνται στην Εταιρεία διέφεραν, όπως διέφερε και ο ενθουσιασμός και η προσήλωση τους στους σκοπούς της. Το μόνο σαφές στοιχείο που έχουμε για τους Φιλικούς είναι τα ονόματά τους και η ιδιότητα τους. Από τα 1093 μέλη πού γνωρίζουμε, τα 229 ή το 21%, μύησαν στην Εταιρεία άλλα μέλη και διέδιδαν τους σκοπούς της. Ως το 1817, τρίτο έτος της Φιλικής Εταιρείας, 42 άτομα είχαν προσχωρήσει στην Οργάνωση, από τα οποία 28 έγιναν δραστήριοι μυητές. Όσο όμως αυξανόταν ο αριθμός των μελών, το ποσοστό εκείνων που συνέχιζαν τη δράστηριότητά τους μειωνόταν. Κατά το 1818, 210 άτομα μυήθηκαν, από τα όποια όμως 71, ή το 34%, ανέλαβαν το έργο της μυήσεως και άλλων μελών. Τον επόμενο χρόνο, όταν ο αριθμός των μελών περίπου διπλασιάσθηκε (416 έγιναν τα μέλη το 1819), τα μέλη που συνέχιζαν να δρουν ήταν σε αριθμό τα ίδια με εκείνα των προηγούμενων χρονών: μονό 74, ή το 18%, εξακολουθούσαν να προβαίνουν σε μυήσεις. Σε γενικές γραμμές τα δραστήρια μέλη αντανακλούσαν την επαγγελματική κατανομή του συνόλου των μελών, με τη διαφορά πως οι έμποροι, οι επαγγελματίες και οι στρατιωτικοί υπερείχαν κάπως ως προς τη δραστηριότητα από τις άλλες κατηγορίες.»

«Οι τρεις ιδρυτές και πρώτα μέλη της Φιλικής Εταιρείας δεν διέθεταν ούτε ιδιαίτερο κύρος μεταξύ των Ελλήνων ούτε οικονομικά μέσα, διέθεταν όμως φλογερό πατριωτισμό και επαναστατικό φρόνημα και πίστη μεγάλη στο έργο πού αναλάμβαναν. Ήταν τότε, ο Σκουφάς 35 χρόνων, ο Τσακάλωφ 26 και ο Ξάνθος 42 και κατάγονταν από το Κομπότι της Άρτας ο πρώτος, από τα Ιωάννινα ο δεύτερος και από την Πάτμο ο τρίτος. Ο Σκουφάς και ο Ξάνθος είχαν διδαχθή τα εγκύκλια γράμματα στις πατρίδες τους και βρίσκονταν τότε στη Ρωσία, όπου εργάζονταν ως μικρέμποροι ή γραμματείς εμπόρων. Ο Τσακάλωφ, γιος εμπόρου καταγόμενου από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας, εγκατεστημένου στη Μόσχα, διέθετε μεγαλύτερη μόρφωση από τους δύο άλλους, είχε ζήσει στο Παρίσι, όπου είχε φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο, και γνώριζε τη ρωσική και τη γαλλική γλώσσα. Προτού συνεργασθούν στην Εταιρεία είχαν και οι τρεις επαναστατική προπαίδεια.»

«Κατά το παράδειγμα των μυστικών εταιρειών της Ευρώπης και σε στενή σχέση με τις τεκτονικές στοές, σχηματίστηκαν ανάλογες ελληνικές εταιρείες, όπως το Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον στο Παρίσι (1809), η Φιλόμουσος Εταιρεία στην Αθήνα (1812), που με το πρόσχημα ότι εργάζονται για την πολιτισμική ανάπτυξη των Ελλήνων προετοίμαζαν την εθνική Επανάσταση. Σπουδαιότερη ήταν η Φιλική Εταιρεία που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814. Η Εταιρεία άπλωσε τη δραστηριότητά της σ' όλες τις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης και σ' όλη την Ελλάδα. Τα μέλη της άνηκαν σ' όλες τις κοινωνικές ομάδες που προσελκύστηκαν στο εθνικό κίνημα, σύμφωνες για τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης της χώρας, αλλά διατηρώντας η κάθε μία τους πολιτικούς και κοινωνικούς της προσανατολισμούς και τις ιδέες της πάνω στην τακτική που έπρεπε ν' ακολουθηθεί.»

«Ορκίζομαι ενώπιον του αληθινού Θεού οικειοθελώς ότι θέλω είμαι πιστός εις την Εταιρίαν κατά πάντα και διά πάντα. Δεν θέλω φανερώσει το παραμικρόν από τα σημεία, ή λόγους αυτής, μήτε θέλω δώσει να καταλάβουν ποτέ ότι εγώ ηξεύρω τι περί τούτων κατ' ουδένα τρόπον, μήτε εις συγγενή μου, μήτε εις πνευματικόν μου, μήτε εις φίλον μου. […]

Τέλος πάντων, ορκίζομαι εις εσέ, ω ιερά και αθλία πατρίςΙ Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα, τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν τα ταλαίπωρα τέκνα σου! Εις τα ίδια μου δάκρυα, τα οποία χύνω κατ' αυτήν την στιγμήν! Εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλος εις εσέ! Εις το εξής συ θέλεις είσαι η αιτία και ο σκοπός των διαλογισμών μου, το όνομά σου ο οδηγός των πράξεων μου και η ευτυχία σου ανταμοιβή των κόπων μου! Η θεία δικαιοσύνη ας εξαντλήση επί της κεφαλής μου όλους τους κεραυνούς της δικαιοσύνης της, το όνομά μου ας είναι εις αποστροφήν και το υποκείμενόν μου το αντικείμενον της κατάρας και του αναθέματος των ομογενών μου, ανίσως αλησμονήσω μίαν στιγμήν τας δυστυχίας των και δεν εκπληρώσω το χρέος μου, και ο θάνατος ας είναι η άφευκτος τιμωρία του αμαρτήματός μου, διά να μην μολύνω την αγιότητα της Εταιρίας με την συμμετοχήν μου».

Απόσπασμα από τον Μέγα Όρκο των Φιλικών,
Βουρνάς Τ., Φιλική Εταιρία, σ.28-36.