Καταγωγή - Υποστάσεις

Το όνομα ενός από τους πιο σεβαστούς θεούς του Δωδεκάθεου, του Ποσειδώνα, παραδίδεται και με άλλες μορφές: Ποσείδαν, Ποσειδάων, Ποσειδέης, Ποσειδέων. Είναι ένας από τους γιους του Κρόνου και της Ρέας, ανήκει, επομένως, στην πρώτη γενιά των Ολυμπίων μαζί με τον Δία και την Ήρα. Είναι αδελφός του Άδη και του Δία, νεότερος κατά τον Όμηρο από τον τελευταίο (Ιλ. Ν 355), ο οποίος όμως, σύμφωνα με τον Ησίοδο, είναι ο τελευταίος γιος του Κρόνου (Θεογ. 478). Πάντως, στην κλασική εποχή κυρίαρχη είναι η αντίληψη ότι ο Ποσειδώνας είναι νεότερος του Δία· και αυτή η άποψη κάνει τον κόσμο των θεών να συμβαδίζει με τον κόσμο των θνητών, στον οποίο εκείνη την περίοδο είχε επικρατήσει η πρωτοτοκία.

Τροφός του θεού είναι η νύμφη Άρνη ή η Ωκεανίδα Καφείρα που τον ανέθρεψε μαζί με τους Τελχίνες (Διόδ. Σ. 5.55.1-2). Αρκαδική παράδοση θέλει τη Ρέα να σώζει τον Ποσειδώνα από τη βουλιμία του Κρόνου παρουσιάζοντάς του ένα πουλάρι για γιο τους.

Σύμφωνα με τον Όμηρο, όταν τα τρία αδέλφια μεγάλωσαν, μοιράστηκαν με κλήρο την κυριαρχία του κόσμου· έτσι, κύριος του ουρανού έγινε ο Δίας, του Κάτω Κόσμου ο Πλούτωνας, της θάλασσας ο Ποσειδώνας (Ιλ., Ο 187-190). Μέσω του έπους, λοιπόν, ο Ποσειδώνας καθιερώθηκε ως θεός της θάλασσας, ήταν, επομένως, αγαπητός στους Έλληνες των θαλασσών, μαζί με τη σύζυγό του Αμφιτρίτη (Αρρ., Κυνηγ., 35.2, Αρρ., Ινδ. 18.11). Ως προστάτης των ναυτικών και των αλιέων απεικονιζόταν, πάντα αυστηρός και γενειοφόρος, με τα αντίστοιχα σύμβολα, το ψάρι και την τρίαινα, όπλο των ψαράδων του τόνου, ανεβασμένος σε άρμα που το έσερναν μειξογενή τερατώδη ζώα, μισό άλογα, μισό φίδια. Το άρμα του περιστοιχιζόταν από ψάρια, δελφίνια, άλλα θαλάσσια όντα, Νηρηίδες, άλλες θεότητες των αλμυρών υδάτων, όπως ο Γλαύκος και ο Πρωτέας. Λόγω της θαλάσσιας υπόστασής του διέθετε σημαντικά ιερά σε παράκτιες περιοχές, όπως η Ισθμία και το Σούνιο (εξ ου και τα επίθετα Πελάγιος και Πελαγαίος). (Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37)

Το πρώτο συνθετικό του θεού, ποτει- (=κύριος, δεσπότης) φανερώνει θεό με διευρυμένες ιδιότητες και πεδία εξουσίας. Πράγματι, ο Ποσειδώνας, εκτός από θεός των αλμυρών υδάτων, ήταν συνδεδεμένος και με τη γη και τα φαινόμενα που σχετίζονται με αυτή, όπως δηλώνουν τα επίθετα και οι χαρακτηρισμοί Γαίης Κινητήρ, Γαιήοχος (=κάτοχος της γης), Μοχλευτήρ, Σεισίχθων, Ελασίχθων, Εννοσίγαιος, Ενοσίχθων (αυτός που κάνει τη γη να τρέμει, που προκαλεί σεισμούς και κατακλυσμούς), Δαμασίχθων (ο δαμαστής), Ασφάλειος^[1], (Εικ. 38, 39, 40) καθώς και το γεγονός ότι ήταν σύζυγος της Δας, της Γης, συγκυρίαρχος των Δελφών μαζί της, σύζυγος της Δήμητρας, γνωστός από τις πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου, δηλαδή ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή. (Εικ. 41, 42) Επιπλέον, διάφορα ευρήματα υποδεικνύουν τη χθόνια υπόσταση του Ποσειδώνα. Ενδεικτικά αναφερόμαστε σε δύο: Σε αναθηματική επιγραφή που βρέθηκε στο Ποσείδι στη Χαλκιδική, σε μελαμβαφές όστρακο του 5ου αι. π.Χ., ο άγνωστος αναθέτης επικαλείται τη βοήθεια του «γαιαόχου κυανοχαίτα» Ποσειδώνα, επαναλαμβάνοντας ίσως στίχο της Οδύσσειας, όπου ο κύκλωπας Πολύφημος απευθύνεται στον πατέρα του Ποσειδώνα: κλῦθι͵ Ποσείδαον γαιήοχε κυανοχαῖτα (Οδ., ι 528). Και στο Τσιφλίκι της Νάουσας σε αναθηματική, από γυναίκα, πλάκα με ανάγλυφη παράσταση ανδρικού μορίου αναγράφεται η δίστιχη επιγραφή ΠΟΣΕΙΔΩΝΙ ΚΑΤ ΕΥΧΗΝ.

Η διπλή υπόσταση και εξουσία του θεού ερμηνεύεται από την ίδια την εικόνα που παρουσιάζουν γη και θάλασσα μαζί: η γη ακουμπά στην αγκαλιά της θάλασσας και διαπερνάται από τα νερά της, με αποτέλεσμα πηγές με αλμυρό νερό να αναδύονται στην ξηρά, όπως η πηγή στο Ερέχθειο της Ακρόπολης· γη και θάλασσα δεν διασπούν η μια την άλλη αλλά διεισδύουν η μια στην άλλη δημιουργώντας μιαν αδιάσπαστη ενότητα. Ως κυρίαρχος, λοιπόν, και της γης ο Ποσειδώνας λατρευόταν και ως θεός των ποταμών και των πηγαίων υδάτων, με επίθετα Κρηναίος, Επιλίμνιος κτλ., οπότε εύλογη είναι η επίκληση των θνητών στον θεό και για γονιμότητα.^[2] Χαρακτηριστική, εξάλλου, της παντοδυναμίας του είναι η συμβουλή του Τειρεσία προς τον Οδυσσέα, όταν ο ήρωας επιστρέψει στην πατρίδα του, να αναχωρήσει με ένα κουπί προς το εσωτερικό της χώρας, μέχρι το σημείο που οι άνθρωποι θα το εκλάβουν σαν φτυάρι για το λίχνισμα των δημητριακών· εκεί να τελέσει θυσίες στον Ποσειδώνα (Οδ. λ 121-132).

Εξαιτίας της διπλής υπόστασής του ο Ποσειδώνας έχει δύο τόπους κατοικίας: ένα δώμα στην κορυφή του Ολύμπου, χτισμένο από τον Ήφαιστο, όπως και των υπολοίπων Ολυμπίων, και ένα παλάτι χρυσό και αστραφτερό στα βάθη της θάλασσας κοντά στις Αιγές σε κάποια αφανέρωτη αιγαιοπελαγίτικη θέση ή, σύμφωνα με κάποιες απόψεις, στα βόρεια της Πελοποννήσου. Από αυτό το παλάτι, όπου κι αν βρισκόταν, ο Ποσειδώνας έπαιρνε το άρμα του που το έσερναν δύο χαλκοπόδαρα και με χρυσές χαίτες άτια κι ανέβαινε στην επιφάνεια της θάλασσας που χαιρόταν να του ανοίγει τον δρόμο (Ιλ., Ν 21-38). Από αυτή τη μυθική θαλάσσια έδρα του θεού ονομάστηκε το Αιγαίο πέλαγος.