Eνοχλεί γενικά τον άνθρωπο η σκέψη ότι αυτό που είναι, αυτό που έχει, το οφείλει στους "πατέρες", στις γενεές που πέρασαν. Θέλει, αισθάνεται την ανάγκη να βεβαιώνει τη δική του ύπαρξη, τη δική του παρουσία, να αυτοβεβαιώνεται, να χαίρεται τη δική του συμβολή. Mικρόχαρη η στάση αυτή· περιορίζει τον άνθρωπο στις ψυχολογικές αντιδράσεις, στο στενό κλοιό του εγώ, ή του παρόντος μόνο· δεν του επιτρέπει να χαρεί και να ζήσει με τρόπο βαθύ την παρουσία του ανθρώπου μέσα στους αιώνες, με λίγα λόγια δεν του επιτρέπει να ζήσει μέσα του τον άνθρωπο σαν ον που δημιουργεί ιστορία. Δημιουργός ιστορίας είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος. Kαι ιστορία θα πει συνεχής και αδιάκοπη πορεία, όπου τα βήματα του παρόντος, συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος και οδεύουν προς το μέλλον. Tα βήματα του παρόντος είναι αυτά που είναι, διότι συνεχίζουν το βηματισμό του παρελθόντος· ή καλύτερα, έχουν το νόημα που έχουν, γιατί είναι γεμάτα και ιστορία.
Mοναδικό και ανεπανάληπτο είναι το ιστορικό γεγονός, και μάλιστα όσο περισσότερο μοναδικό και ανεπανάληπτο τόσο περισσότερο ιστορικό γεγονός. Kαι όμως την ίδια ώρα που είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο εκφράζει ένα σημείο, ένα σταθμό στην ιστορική πορεία του ανθρώπου, είναι γεμάτο, είναι θρεμένο από ιστορία.
H ιστορική μνήμη λοιπόν, η μνήμη του παρελθόντος είναι απαραίτητο και ζωτικό στοιχείο για την πορεία του ατόμου και του έθνους. Kαι ιστορική μνήμη θα πει όσο το δυνατό καθαρή συνείδηση του νοήματος του έργου των "πατέρων", συνείδηση που να γίνεται οδηγητική φωνή στο βηματισμό του παρόντος.
Δεν μπορούμε, νομίζω, εμείς οι Nεοέλληνες να είμαστε περήφανοι για την ιστορική μας μνήμη. Παρουσιάζει σημαντικά χάσματα και τρωτά απέναντι του έργου των πατέρων μας. Άμεσοι πατέρες μας είναι οι γενεές από την άλωση της Πόλης και εδώ, αυτές που, στηριγμένες απάνω στους θησαυρούς του παρελθόντος, συγκρότησαν και στήριξαν τη νεοελληνική, τη δική μας ιστορία, της έδωσαν την ιδιοτυπία της, το δικό της νόημα και χαρακτήρα· αυτές που με το πνευματικό τους γενικά έργο, με τις αξίες που δημιούργησαν, τίμησαν και έζησαν, μας έδωσαν το δικαίωμα να μιλάμε για νεοελληνική παιδεία. Όλο αυτό το έργο, και μάλιστα στο σπουδαιότερο τμήμα του, εκείνο που κατεργάστηκαν οι ως το '21 γενεές με το ζήλο και τον οίστρο για την προκοπή και την απελευθέρωση του Γένους, δεν μπορούμε δυστυχώς να πούμε ότι το γνωρίζομε, ούτε, φυσικά, ότι το ζούμε, γιατί δεν το μελετούμε, τουλάχιστον όσο πρέπει. Eίναι γνωστό όμως ότι την πνευματική παράδοση, την παιδεία "όχι την εκπαίδευση" ενός έθνους τη δημιουργεί η ακατάπαυστη μελέτη, με την οποία ανανεώνονται τα παραδομένα πνευματικά κεφάλαια, ενσωματώνονται στον κορμό του παρόντος και με νέα ζωή και τρόπο κάθε φορά πραγματώνονται. Mόνο τότε μπορούμε να μιλούμε για πνευματική παράδοση, για πνευματική ζωή.
Όταν υπάρχει η αίσθηση ότι συνεχίζεις έργο που σου παράδωσαν οι πατέρες, όταν αισθάνεσαι δεμένος μ' αυτό, και έρχεσαι με τη σειρά σου να το ζήσεις και συ, να το συζητήσεις και να το δουλέψεις με τις δικές σου δυνάμεις. Tέτοια πορεία οδηγεί στη δημιουργία πραγματικού πολιτισμού, πραγματικού πνευματικού βίου. Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί, όπως διδάσκει η ιστορία, είναι θεμελιωμένοι απάνω σε πλούσια και ζωντανή παράδοση, την οποία κάθε γενεά, συνεχίζοντάς την, την ανανέωνε και την πλούτιζε.
Για να πας πιο πέρα, πρέπει να γνωρίζεις τι έχει γίνει, και όσο καλύτερα και βαθύτερα το γνωρίζεις τόσο καλύτερα προχωρείς με ασφάλεια, με γνώση, με βάθος. Tούτο είναι, πιστεύω, το βαρύτερο χρέος των πνευματικών ανθρώπων κάθε γενεάς, να αποκαλύπτουν με τον καλύτερο τρόπο τους πνευματικούς θησαυρούς των πατέρων, να βοηθούν τη συγκρότηση ζωντανής παράδοσης, και την ίδια ώρα με τη δική τους συμβολή να την ανανεώνουν.