Η γλωσσολογική σκοπιά της μεταφράσεως του Γ. Μπαμπινιώτη

Γ. Μπαμπινιώτης, «Η γλωσσολογική σκοπιά της μεταφράσεως», στον τόμο Χρ. Σοϊλέ (επιμ.), Πρωτότυπο και μετάφραση. Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 11-15 Δεκ. 1978, Αθήνα 1890, 41-69

Θέματα

Μεταφραστική διαδικασία
Τύποι μεταφραστικοί
Στόχοι της μετάφρασης
Δυσκολίες μεταφραστικές
Μορφή-περιεχόμενο και μετάφραση
Ύφος και μετάφραση
Πρωτότυπο και μετάφραση

Περίληψη (από τον Σ. Τσέλικα)

Στο πρώτο τμήμα της εισήγησης, ο Μπαμπινιώτης διακρίνει τέσσερις τύπους μεταφράσεων, με κριτήριο τη γλωσσική και χρονική απόσταση ανάμεσα στο πρωτότυπο και τη μετάφραση:

(α) Σχέση ετερογλωσσίας και ομοχρονίας: π.χ. μετάφραση από τη σύγχρονη ελληνική στη σύγχρονη αγγλική.
(β) Σχέση ομογλωσσίας και ετεροχρονίας: π.χ. μετάφραση από την αρχαία στη νέα ελληνική.
(γ) Σχέση ετερογλωσσίας και ετεροχρονίας: π.χ. μετάφραση από την αρχαία ελληνική στη σύγχρονη αγγλική.
(δ) Σχέση ομογλωσσίας και ομοχρονίας· γι' αυτή την περίπτωση προτείνεται η χρήση του όρου "μεταγλώττιση", π.χ. από την καθαρεύουσα στη δημοτική.

Επίσης με κριτήριο τη φθίνουσα αντιστοιχία προς το πρωτότυπο, η μετάφραση μπορεί να διακριθεί από την "παράφραση" και από την "ελεύθερη απόδοση" ή "διασκευή".

Στο δεύτερο τμήμα της εισήγησης, εξετάζονται, από γλωσσολογικής σκοπιάς, οι δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής:

(α) Πολυμορφία: συχνά είναι δυνατόν ένα περιεχόμενο να δηλωθεί με πολλαπλές γλωσσικές μορφές, που διαφέρουν μεταξύ τους υφολογικά ή/και σημασιολογικά· καλείται, στην περίπτωση αυτή, ο μεταφραστής να προβεί σε μια επιλογή γλωσσικού υλικού ανάλογη με την επιλογή του συντάκτη του πρωτοτύπου.
(β) Γλωσσικός σχετικισμός: οι διάφορες γλώσσες διαφέρουν μεταξύ τους τόσο στο παραδειγματικό, όσο και στο συνταγματικό επίπεδο, γιατί καθεμιά αποτελεί μια ιδιαίτερη οργάνωση και κατηγοριοποίηση του κόσμου· τις διαφορές αυτές οφείλει να λαμβάνει υπόψη του ο μεταφραστής.
(γ) Η γλώσσα ως δομή: η ιδιομορφία της κάθε γλώσσας γίνεται καλύτερα κατανοητή αν δούμε τη γλώσσα ως δομή, ως ένα σύστημα σημείων που έχουν συγκεκριμένες σχέσεις μεταξύ τους· το πέρασμα, επομένως, από τη μεταφραζόμενη στη μεταφραστική γλώσσα, είναι πέρασμα σε μια διαφορετική γλωσσική δομή.
(δ) Εξωγλωσσικοί παράγοντες: η γλώσσα δεν είναι μόνο μια αφηρημένη δομή, αλλά μιλιέται από συγκεκριμένους ανθρώπους, σε συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον· η χρήση αυτή της γλώσσας φορτίζει συναισθηματικά κάποιες λέξεις, κάνοντας δύσκολη την απόδοσή τους σε μια άλλη γλώσσα. Παραδείγματα τέτοιας συναισθηματικής φόρτισης είναι οι ελληνικές λέξεις: λεβέντης, φιλότιμο, τιμή, ή τα πολλά υποκοριστικά και μεγεθυντικά της ελληνικής.

Στο τρίτο τμήμα της εισήγησης, καθορίζεται ως στόχος της μετάφρασης η πλήρης αντιστοίχηση του περιεχομένου και της μορφής της προς το περιεχόμενο και τη μορφή του πρωτοτύπου. Όσον αφορά στο περιεχόμενο, εύκολη κρίνεται η μεταφορά στη μεταφραστική γλώσσα του γνωστικού περιεχομένου του πρωτοτύπου, όχι όμως και του βιωματικού ή συγκινησιακού περιεχομένου, της συναισθηματικής δηλαδή φόρτισης του λόγου· γι' αυτό και τις περισσότερες δυσκολίες παρουσιάζει η μετάφραση της ποίησης, που αποτελεί, κατά τον γνωστό ορισμό του I.A. Richards, την υπέρτατη μορφή συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας. Ως προς τη μορφή, ο μεταφραστής θα πρέπει να επισημάνει τις γλωσσικές επιλογές του πρωτοτύπου, που αποτελούν δείκτες του ύφους του, καθώς και να εντοπίσει τα στοιχεία εκείνα στα οποία εστιάζει το κείμενο και τα προβάλλει.

Τέλος, τονίζεται συμπερασματικά ότι: (α) η μετάφραση, παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζει, είναι δυνατή· αδύνατη είναι μόνο η τέλεια μετάφραση· (β) η μετάφραση αποτελεί δημιουργία· (γ) κάθε απόπειρα μετάφρασης προϋποθέτει την ερμηνεία του πρωτοτύπου· (δ) η μετάφραση είναι ένα υποκατάστατο του πρωτοτύπου που καλύπτει τις ανάγκες επικοινωνίας· δεν είναι όμως αυθύπαρκτη, ούτε αυτοτελής και χρειάζεται πάντα το πρωτότυπο, που παραμένει αναντικατάστατο.

O Mπαμπινιώτης προσεγγίζει γλωσσολογικά τη μεταφραστική διαδικασία, εστιάζοντας κυρίως στο επίπεδο της λέξης και της πρότασης. Tα τελευταία χρόνια όμως, έχει γίνει αντιληπτό ότι η γλωσσολογική μόνο προσέγγιση της μεταφραστικής διαδικασίας δεν είναι επαρκής, γιατί δεν λαμβάνει υπόψη της την επικοινωνιακή λειτουργία και αποτελεσματικότητα του πρωτοτύπου, ούτε τις προσδοκίες του μελλοντικού δέκτη της μετάφρασης. Eπιπλέον, η περιγραφή της σχέσης πρωτοτύπου-μετάφρασης με κριτήρια μόνο γλωσσολογικά, και μάλιστα μαξιμαλιστικά (πλήρης ισοδυναμία της μετάφρασης προς το πρωτότυπο), ευθύνεται για την υποτιμητική θεώρηση της μετάφρασης ως υποκατάστατου του πρωτοτύπου.