8. Ποια σχέση έχει η μορφολογία με τους άλλους τομείς ανάλυσης της γλώσσας;

Κάθε τομέας ανάλυσης της γλώσσας αλληλεπιδρά με τους υπόλοιπους. Η μορφολογία, δηλαδή, αλληλεπιδρά με τη φωνολογία, με τη σύνταξη, τη σημασιολογία. Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα τέτοιας αλληλεπίδρασης:

α) Μορφολογία και φωνολογία

Στη νέα ελληνική το μόρφημα που δηλώνει τον παθητικό χρόνο [ρηματικός χρόνος] των ρημάτων είναι το -θη-, π.χ. πλύ-θη-κα. Το μόρφημα αυτό μπορεί να έχει ελαφρώς παραλλαγμένη μορφή σε τύπους, όπως το γράφ-τη-κα, κόπ-η-κα, δηλαδή να είναι -τη-, ή -η-.

Το ποια ακριβώς μορφή θα πάρει δεν είναι τυχαίο, αλλά εξαρτάται από τον φθόγγο που προηγείται του μορφήματος. Δηλαδή, όταν προηγείται φωνήεν ή σύμφωνο [φωνήεν-σύμφωνο} εκτός των χειλικών, το μόρφημα είναι -θη-. Όταν προηγείται χειλικό σύμφωνο, το μόρφημα είναι -τη- ή -η-. Επομένως, φωνολογικοί λόγοι επηρεάζουν τη μορφή του μορφήματος.

β) Μορφολογία και σύνταξη

Η σχέση της μορφολογίας με τη σύνταξη είναι πολύ στενή. Οι πληροφορίες που δίνονται από τα μορφήματα κλίσης μιας λέξης καθορίζουν τη συντακτική θέση μιας λέξης στην πρόταση. Π.χ. στις προτάσεις:

Ο άνθρωπος τραγουδούσε.

Είδα τον άνθρωπο.

Η λέξη άνθρωπ-ος επειδή έχει την συγκεκριμένη κατάληξη -ος της ονομαστικής υποχρεωτικά είναι το υποκείμενο της πρότασης, ενώ η λέξη άνθρωπ-ο με την κατάληξη -ο της αιτιατικής θα είναι υποχρεωτικά το αντικείμενό της.

γ) Μορφολογία και σημασιολογία

Τα μορφήματα διαθέτουν σημασία. Ορισμένα από αυτά, τα περισσότερα, διαθέτουν σημασία «γεμάτη», που συνδέεται με έννοιες οι οποίες αναφέρονται στην πραγματικότητα, στον κόσμο, και τότε τα ονομάζουμε λεξικά μορφήματα, π.χ. άνθρωπ-.

Κάποια άλλα, τα λιγότερα, διαθέτουν σημασία που αφορά τις σχέσεις στο εσωτερικό της γλώσσας και τότε τα ονομάζουμε γραμματικά μορφήματα, π.χ. -ος στο άνθρωπ-ος.

Η αλληλεξάρτηση μορφολογίας και σημασιολογίας γίνεται περισσότερο αισθητή στις περιπτώσεις μορφημάτων που είναι μεν συνώνυμα, αλλά ανήκουν σε άλλο επίπεδο ύφους. Π.χ. το μόρφημα -άκι δηλώνει υποκορισμό και ανήκει στην κοινή νέα ελληνική. Αλλά υποκορισμός δηλώνεται και από το μόρφημα -ίδιο, όμως σε λόγιο επίπεδο ή στον επιστημονικό λόγο. Έτσι, το υποκοριστικό της λέξης χέρ-ι είναι χερ-άκι, ενώ στον επιστημονικό λόγο θα χρησιμοποιήσουμε τη λέξη γον-ίδιο και όχι τη λέξη *γον-άκι.