6. Η κλίση των ρημάτων
Τα ρήματα με τα μορφήματα της κλίσης (που ονομάζονται και καταλήξεις) δίνουν πιο περίπλοκες πληροφορίες συγκριτικά με τα ονόματα. Συγκεκριμένα, τα ρήματα με τα μορφήματα της κλίσης δίνουν πληροφορίες για τη φωνή, την έγκλιση, τον χρόνο, τον αριθμό και το πρόσωπο. Με αυτές συνυπάρχουν και οι πληροφορίες για την όψη που δίνονται από το θέμα του ρήματος.
Τα ρήματα της νέας ελληνικής σχηματίζονται στην ενεργητική και την παθητική φωνή.
Τα ρήματα στην ενεργητική φωνή σχηματίζονται με το κλιτικό επίθημα (την κατάληξη) -ω στο πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα της οριστικής και δηλώνουν ότι η ενέργεια του ρήματος πηγαίνει (μεταβαίνει) σε κάποιον άλλο όρο της πρότασης διαφορετικό από το υποκείμενο. Π.χ. Χτυπ-ώ το τραπέζι
Ζωγραφίζ-ω ένα λουλούδι.
Στα παραπάνω παραδείγματα η ενέργεια του ρήματος πηγαίνει (μεταβαίνει) σε κάποιο πράγμα ή πρόσωπο και γι’ αυτό τα συγκεκριμένα ρήματα ονομάζονται μεταβατικά.
Στην ενεργητική φωνή, όμως, σχηματίζονται και ρήματα στα οποία η ενέργεια του ρήματος δεν μεταβαίνει σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα ρήματα λέγονται αμετάβατα. Π.χ. ο Γιώργος χαμογελ-ά.
Τα ρήματα στην παθητική φωνή σχηματίζονται με το κλιτικό επίθημα (την κατάληξη) -μαι στο πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα της οριστικής και δηλώνουν ότι η ενέργεια του ρήματος πηγαίνει (μεταβαίνει) στο υποκείμενο του ρήματος.
Π.χ. η γη ζεσταίνε-ται από τον ήλιο.
Τα ρήματα που τονίζονται στην παραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο ενικού του ενεστώτα της οριστικής σχηματίζουν την παθητική φωνή σε -ομαι και λέμε ότι ανήκουν στην πρώτη συζυγία των ρημάτων. Π.χ. δέν-ω / δέν-ομαι.
Τα ρήματα που τονίζονται στην λήγουσα στο πρώτο πρόσωπο ενικού του ενεστώτα της οριστικής σχηματίζουν την παθητική φωνή σε -ιέμαι ή -ούμαι και λέμε ότι ανήκουν στη δεύτερη συζυγία των ρημάτων. Π.χ. αγαπ-ώ / αγαπ-ιέμαι, εξηγ-ώ / εξηγ-ούμαι.
Υπάρχουν, βέβαια, πολλές ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπως ρήματα που σχηματίζονται μόνο στην ενεργητική φωνή (π.χ. ζω, κάνω, ξυπνώ) ή ρήματα που σχηματίζονται μόνο στην παθητική φωνή (π.χ. σκέπτομαι, φοβάμαι, αφοσιώνομαι).
Τα κλιτικά επιθήματα (ή καταλήξεις) του ρήματος μας δίνουν, επίσης, πληροφορίες για τη στάση του ομιλητή απέναντι στην ενέργεια του ρήματος.
Όταν ο ομιλητής παρουσιάζει την ενέργεια του ρήματος ως πραγματικότητα, τότε το ρήμα βρίσκεται στην οριστική έγκλιση. Π.χ. Ο Γιώργος έγραψε. Ο τύπος έγραψε βρίσκεται στην οριστική του αορίστου.
Όταν ο ομιλητής παρουσιάζει την ενέργεια του ρήματος ως κάτι που θέλει ή περιμένει να γίνει, τότε το ρήμα βρίσκεται στην υποτακτική έγκλιση.
Π.χ. Όταν πέσουμε στη θάλασσα, θα δούμε αν είναι κρύα. Ο τύπος πέσουμε βρίσκεται στην υποτακτική του αόριστου.
Για να δηλωθεί η υποτακτική έγκλιση χρησιμοποιούνται και τα μόρια να, ας καθώς και το μην της άρνησης. Η υποτακτική δεν εκφράζεται πάντοτε με ξεχωριστά κλιτικά επιθήματα, αλλά με τα κλιτικά επιθήματα της οριστικής και τη συνοδεία του μορίου να ή ας. Π.χ. Θέλω να έρθεις.
Ας πάμε σινεμά.
Όταν ο ομιλητής παρουσιάζει την ενέργεια του ρήματος ως προσταγή ή επιθυμία, τότε το ρήμα βρίσκεται στην προστακτική έγκλιση. Π.χ. Φύγε από εκεί αμέσως. Ο τύπος φύγε βρίσκεται στην προστακτική του αόριστου.
Τα ρήματα διαθέτουν διαφορετικά κλιτικά επιθήματα (ή καταλήξεις) για να δηλώσουν το χρόνο που γίνεται η ενέργεια. Οι ξεχωριστές βαθμίδες του χρόνου είναι το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και οι αντίστοιχοι χρόνοι είναι οι παρελθοντικοί, οι παροντικοί και οι μελλοντικοί.
Παρελθοντικοί χρόνοι είναι ο παρατατικός, ο αόριστος και ο υπερσυντέλικος. Π.χ. έγραφ-α, έγραψ-α, είχα γράψ-ει.
Στον παρατατικό και τον αόριστο της νέας ελληνικής η δήλωση του παρελθόντος γίνεται εκτός από τα κλιτικά επιθήματα και με την ύπαρξη του ε- πριν το θέμα, που ονομάζεται αύξηση.
Η αύξηση λειτουργούσε ως κλιτικό πρόθημα στην αρχαία ελληνική, αλλά στη νέα ελληνική δεν είναι υποχρεωτική και γι’ αυτό δεν την ονομάζουμε πρόθημα.
Παροντικοί χρόνοι είναι ο ενεστώτας και ο παρακείμενος. Π.χ. γράφ-ω, έχω γράψ-ει.
Μελλοντικοί χρόνοι είναι ο μέλλοντας (εξακολουθητικός και συνοπτικός) και ο συντελεσμένος μέλλοντας. Π.χ. θα γράφ-ω, θα γράψ-ω, θα έχω γράψ-ει.
Οι χρόνοι του ρήματος εμφανίζονται κυρίως στην οριστική έγκλιση.
Με τα κλιτικά επιθήματα των ρημάτων εκφράζεται και ο αριθμός, το εάν, δηλαδή, το υποκείμενο του ρήματος είναι ένα ή περισσότερα πρόσωπα ή πράγματα. Οι αριθμοί στο ρήμα, όπως και στο όνομα, είναι δύο: ενικός και πληθυντικός.
Π.χ. Αυτοί γράφ-ουν (πληθυντικός αριθμός)
Εσύ μιλ-άς (ενικός αριθμός)
Με τα κλιτικά επιθήματα των ρημάτων εκφράζεται και το πρόσωπο που βρίσκεται το υποκείμενό τους.
Ø Εάν το υποκείμενο είναι το πρόσωπο που μιλά, τότε το ρήμα βρίσκεται σε πρώτο πρόσωπο, π.χ. εγώ μιλ-ώ, εμείς μιλ-άμε.
Ø Εάν το υποκείμενο του ρήματος είναι το πρόσωπο που του απευθύνουμε το λόγο, τότε το ρήμα είναι σε δεύτερο πρόσωπο, π.χ. εσύ μιλ-άς, εσείς μιλ-άτε.
Ø Εάν το υποκείμενο του ρήματος είναι το πρόσωπο για το οποίο γίνεται λόγος, τότε το ρήμα είναι σε τρίτο πρόσωπο, π.χ. αυτός μιλ-ά, αυτοί μιλ-ούν.
Όψη
Οι ρηματικοί τύποι περιέχουν μια ακόμη απαραίτητη πληροφορία που αφορά την όψη του ρήματος. Η όψη ενός ρηματικού τύπου είναι ο τρόπος που ο ομιλητής περιγράφει τις διάφορες ενέργειες, δραστηριότητες ή καταστάσεις που δηλώνει το ρήμα. Η πληροφορία αυτή εκφράζεται από το θέμα του ρήματος και συγκεκριμένα από τον τελευταίο φθόγγο του θέματος, αλλά την παρουσιάζουμε εδώ γιατί είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα κλιτικά επιθήματα. Οι όψεις είναι τρεις:
- Η εξακολουθητική όψη που δηλώνεται με το θέμα του ενεστώτα και δείχνει ότι μια ενέργεια έχει διάρκεια. Π.χ. γράφ-ω. Η εξακολουθητική όψη δηλώνεται με το θέμα του ενεστώτα γράφ-. Εξακολουθητική όψη εμφανίζεται στον ενεστώτα, τον παρατατικό και τον εξακολουθητικό μέλλοντα. Π.χ. γράφ-ω, έγραφ-α, θα γράφ-ω.
- Η συνοπτική όψη που δηλώνεται με το θέμα του αόριστου και δείχνει ότι μια ενέργεια διαρκεί πολύ λίγο. Π.χ. έ-γραψ-α. Η συνοπτική όψη δηλώνεται με το θέμα του αορίστου γραψ-. Συνοπτικοί (ή στιγμιαίοι) χρόνοι είναι ο αόριστος και ο συνοπτικός μέλλοντας. Π.χ. έγρα-ψα, θα γρά-ψω.
- Η συντελεσμένη όψη που δηλώνεται με το βοηθητικό ρήμα έχω + άκλιτο τύπο. Π.χ. έχω γράψ-ει. Η συντελεσμένη όψη δηλώνεται με το έχω + γραψ-. Συντελεσμένοι χρόνοι είναι ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος και ο συντελεσμένος μέλλοντας. Π.χ. έχω γρά-ψει, είχα γρά-ψει, θα έχω γρά-ψει.
Όπως παρατηρήσαμε και στην κλίση του ονόματος, έτσι και με τα κλιτικά επιθήματα των ρημάτων εκφράζονται συγχρόνως περισσότερες από μία γραμματικές πληροφορίες. Π.χ. στον τύπο μίλησ-αν το επίθημα -αν δηλώνει συγχρόνως ενεργητική φωνή, παρελθοντικό χρόνο, τρίτο πρόσωπο και πληθυντικό αριθμό. Το θέμα μιλησ- δείχνει συνοπτική όψη.