5. Από ποιες λέξεις αποτελείται το λεξιλόγιο;

Οι λέξεις διακρίνονται σε κατηγορίες ανάλογα είτε με τη μορφή τους (π.χ. απλές λέξεις / μη απλές λέξεις) είτε με τη σημασία τους (π.χ. λεξικές λέξεις/ γραμματικές λέξεις). Συνειδητοποιούμε, επομένως, ότι οι λέξεις της γλώσσας μας διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά, αφού είναι λέξεις της νέας ελληνικής, αλλά διαθέτουν και αρκετές διαφορές μεταξύ τους τόσο ως προς τη μορφή τους, όσο και ως προς τη σημασία τους. Τις κατηγορίες των λέξεων μελετά τόσο η μορφολογία, όσο και η λεξικολογία, που είναι η επιστημονική μελέτη της σημασίας των λέξεων.

Όταν μελετάμε, όμως, το λεξιλόγιο, σημαίνει ότι μελετάμε ένα συγκεκριμένο σύνολο υπαρκτών λέξεων μιας ιστορικής φάσης μιας γλώσσας. Τότε, επομένως, κάνουμε συνειδητά ή ασυνείδητα άλλων ειδών διακρίσεις. Ας σκεφτούμε τα παρακάτω παραδείγματα:

Ποια διαφορά εντοπίζουμε στις λέξεις μπαμπάς, ιατρός, ζάπινγκ στις προτάσεις:

Μπαμπά μου, σε λατρεύω!

Ο ιατρός δέχεται καθημερινά.

Όλο το βράδυ ήμουν στον καναπέ και έκανα ζάπινγκ.

Ø Η λέξη μπαμπάς της πρώτης πρότασης χρησιμοποιείται στο ανεπίσημο επίπεδο της καθημερινής γλώσσας, μας φαίνεται ότι είναι από παλιά στη γλώσσα μας, αλλά χρησιμοποιείται και σήμερα. Θεωρούμε, επίσης, ότι όλοι οι ομιλητές την ξέρουν και την χρησιμοποιούν.

Ø Η λέξη ιατρός της δεύτερης πρότασης χρησιμοποιείται σε κάποιες γραπτές ανακοινώσεις ή σε επίσημο επίπεδο λόγου. Όλοι την καταλαβαίνουμε, αλλά το πιο πιθανό είναι ότι στη θέση της χρησιμοποιούμε συχνότερα τη λέξη γιατρός. Έχουμε, επίσης, τη διαίσθηση ότι η λέξη ιατρός είναι παλιά και σήμερα δεν είναι σε εκτεταμένη χρήση.

Ø Η λέξη ζάπινγκ της τρίτης πρότασης χρησιμοποιείται κυρίως στον προφορικό λόγο και λιγότερο στο γραπτό, χρησιμοποιείται περισσότερο από τους νεότερους ομιλητές και λιγότερο από τους ηλικιωμένους, ενώ οι περισσότεροι ομιλητές την θεωρούν –και είναι– δάνειο από ξένη γλώσσα και συγκεκριμένα την αγγλική.

Συνειδητοποιούμε, επομένως, ότι οι λέξεις του λεξιλογίου διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη χρήση τους (δηλαδή αν χρησιμοποιούνται σε προφορικό ή γραπτό λόγο, σε επίσημο ή ανεπίσημο), ως προς την παλαιότητά τους (δηλαδή αν είναι παλαιές στη γλώσσα μας ή πιο πρόσφατες), ως προς την καταγωγή τους (δηλαδή αν είναι δάνεια ή όχι).

Με βάση αυτές αλλά και άλλες διαφοροποιήσεις χωρίζουμε τις λέξεις του λεξιλογίου της νέας ελληνικής σε κατηγορίες.

Ορισμένες από αυτές τις κατηγορίες είναι:

Α.

Παλιές λέξεις μέσω της λαϊκής παράδοσης

: Αυτές οι λέξεις λέγονται και κληρονομημένες, επειδή υπάρχουν στη γλώσσα συνεχώς για πολύ μεγάλο διάστημα, έστω και αν εξελίχθηκε η μορφή και η σημασία τους. Π.χ. πατέρας, μητέρα, θάλασσα.

Β.

Νεότερες λαϊκές λέξεις

: ‘Έχουν δημιουργηθεί σε νεότερες περιόδους της ελληνικής ή έρχονται ως δάνεια από άλλες γλώσσες. Π.χ. η λέξη βυσσινάδα έχει δημιουργηθεί από το επίθετο βύσσινος ‘πορφυρός’ της ελληνιστικής ελληνικής και το νεότερο επίθημα -άδα που ήρθε από τα βενετσιάνικα ως δάνειο και έχει τη σημασία ‘χυμός φρούτου’.

Γ.

Λόγιοι

νεολογισμοί [νεολογισμός] : Είναι οι λέξεις που φτιάχτηκαν από τους λόγιους (τους μορφωμένους) στους τελευταίους αιώνες και συχνά βασίζονται σε στοιχεία της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. το ρήμα ηχογραφώ που παράγεται από το ουσιαστικό ήχ(ος), το συνδετικό φωνήεν -ο- και το β’ συνθετικό -γραφώ, λόγιο δάνειο από τα αρχαία ελληνικά, όπου είχε δημιουργηθεί με βάση το ρήμα γράφω.

Δ.

Λόγια δάνεια από τα αρχαία ελληνικά

: Πρόκειται για λέξεις που δεν υπήρχαν συνεχώς στην ελληνική γλώσσα από την αρχαία εποχή, αλλά ξαναμπήκαν στη νεότερη εποχή, συχνά με την επίδραση των γαλλικών ή των αγγλικών. Π.χ. δημοκρατία, αριστοκρατία.

Ε.

Δάνεια από τα διεθνή ελληνικά

: Με τον όρο «διεθνή ελληνικά» εννοούμε τον τεράστιο αριθμό φιλοσοφικών, επιστημονικών και άλλων όρων που στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία ή σε συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και λατινικών και υπάρχουν στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Π.χ. φιλοσοφία, ακουστική, καρδιολογία, οικολογία, χιλιόμετρο.

Στ.

Δάνεια

: Πρόκειται για λέξεις που έχουν εισέλθει από άλλες γλώσσες και είτε έχουν προσαρμοστεί στους κανόνες της νέας ελληνικής (π.χ. το παλτό από τη γαλλική λέξη paletot ή την ιταλική palto, το οποίο σχηματίζει τον πληθυντικό τα παλτά), είτε δεν έχουν προσαρμοστεί (π.χ. ζάπινγκ από την αγγλική λέξη zapping).

Η ανάπτυξη των επιστημών τους τελευταίους αιώνες οδήγησε στη χρήση ειδικών γλωσσών σε κάθε επιστημονικό κλάδο και, επομένως, και σε συγκεκριμένα λεξιλόγια που χρησιμοποιούνται για ειδικούς σκοπούς. Αυτά τα λεξιλόγια ονομάζονται ειδικά λεξιλόγια

. Ο όρος ειδικά λεξιλόγια κυρίως αφορά τον χώρο της επιστήμης. Ωστόσο, ειδικές χρήσεις των λέξεων παρατηρούνται και σε άλλες περιπτώσεις, όπως το λεξιλόγιο συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (π.χ. στρατιώτες) ή συγκεκριμένων ενασχολήσεων (π.χ. γλώσσα της χρήσης υπολογιστών).

Στα ειδικά λεξιλόγια της επιστήμης χρησιμοποιούνται λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται στο γενικό λεξιλόγιο ή λέξεις του γενικού λεξιλογίου που αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην ειδική χρήση. Π.χ. στο ειδικό λεξιλόγιο της γλωσσολογίας χρησιμοποιείται η λέξη/ όρος φώνημα που δεν χρησιμοποιείται στο γενικό λεξιλόγιο. Στο ειδικό λεξιλόγιο της φυσικής χρησιμοποιείται η λέξη/ όρος αντίσταση με ιδιαίτερη σημασία που αφορά το φαινόμενο του ηλεκτρισμού.