5. Η «μελωδική» στίξη

Θα εξετάσουμε, με παραδείγματα από πρωτοσέλιδα εφημερίδων, τη λειτουργία των τεσσάρων σημείων στίξης που αποτυπώνουν, ως έναν βαθμό, τη «μελωδία» του προφορικού εκφωνήματος και ενεργοποιούν διαπροσωπικές σημασίες.
 

5.1 Το ερωτηματικό

Το ερωτηματικό είναι το μόνο από τα τέσσερα σημεία που θα μπορούσε να θεωρηθεί πλεοναστικό σε κάποιες ερωτήσεις, εκτός φυσικά από τις πλάγιες. Αυτές είναι οι απλές ερωτήσεις μερικής άγνοιας, που εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες ή επιρρήματα (ποιος, πότε, πού, πώς κλπ.), και όπου η συντακτική δομή απορροφά το σημείο στίξης. Αλλά και στην περίπτωση αυτή η παρουσία του σημείου είναι επιβεβλημένη, αν επιδιώκεται ρητορικό αποτέλεσμα.
Ποιους θα επισκεφθεί ο ΣΔΟΕ μέσα στο 2013
Πότε υποβάλλονται οι δηλώσεις στην Εφορία
Πόσο αυξήθηκαν οι τιμές ακινήτων στην Αττική
Πώς κλωνοποιούνται τα κλεμμένα ΙΧ
 
Πόσο γνήσιες είναι οι ερωτήσεις των τίτλων των εφημερίδων, άρα και η χρήση του ερωτηματικού;

Διακρίνουμε δύο κατηγορίες ερωτήσεων με κριτήριο το πρόσωπο στο οποίο απευθύνονται:

 

α) τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας

β΄ προσώπου:  
Πλήττετε; Μπορείτε να εκτελέσετε κάποιον / Το νέο ηλεκτρονικό παίγνιο
Τέτοιες ερωτήσεις αποτελούν αιτήσεις για επιβεβαίωση αλλά είναι προσχηματικές ερωτήσεις, γιατί θεωρούν την επιβεβαίωση δεδομένη και στόχο έχουν να ανοίξουν τον δρόμο στην είδηση, που ακολουθεί ως απόκριση. Η αποστροφή προς τον αναγνώστη αιχμαλωτίζει την προσοχή του, εισάγοντας ένα κλίμα διαλόγου και υποβάλλοντας την ψευδαίσθηση της εγγύτητας και της οικειότητας. Γενικά, στις ερωτήσεις β΄ προσώπου, ο συντάκτης θεωρεί δεδομένη τη συγκατάθεση του αναγνώστη και προχωρά στη μετάδοση της είδησης.
 

β) τις ερωτήσεις ολικής ή μερικής άγνοιας

γ΄ προσώπου:  
Ελληνικός ή τούρκικος ο καφές που πίνουμε;
Εν όψει εκλογών / Πόθεν έσχον τα κόμματα τον πακτωλό; / Άδηλες οι πηγές των χρημάτων τους
Η πρώτη ερώτηση είναι αίτηση για επιβεβαίωση, μια επιβεβαίωση όμως που δεν αναμένεται από πουθενά, αφού οι τριτοπρόσωπες ερωτήσεις δεν απευθύνονται σε συγκεκριμένο πρόσωπο. Η επόμενη ερώτηση είναι εικονική αίτηση για παροχή πληροφοριών. Απλώς προετοιμάζει την είδηση που ακολουθεί. Γενικά, στις ερωτήσεις γ΄ προσώπου ο συντάκτης ρωτά για λογαριασμό του κοινού του, σαν να ξέρει γιατί αναρωτιέται κι εκείνο.
 

5.2 Το θαυμαστικό

Το θαυμαστικό, εκτός από αναγνωριστικό σημάδι των επιφωνηματικών προτάσεων (αναφωνήσεων), είναι και δείκτης κατηγορηματικής βεβαιότητας.  Το θαυμαστικό δεν επηρεάζεται από τη συντακτική δομή των προτάσεων που συνοδεύει· είναι φορέας αυτοδύναμης σημασίας, η οποία επενδύεται στο εκφώνημα.

Διακρίνουμε δύο βασικές του χρήσεις:

α) το μη εστιασμένο θαυμαστικό (στο τέλος πρότασης)
 Δεν είναι πλεοναστικό σημείο στίξης όπως συμβαίνει στις αναφωνήσεις. Είναι ένα σχόλιο που φορτίζει εκφραστικά μιαν απόφανση και διεκδικεί την προσοχή του αναγνώστη:
Γιατρός στην Αγγλία σκότωσε 150 ασθενείς!
Το θαυμαστικό σε τελική θέση μπορεί να πολλαπλασιαστεί, όχι για να υποβάλει ένα διαφορετικό συναίσθημα αλλά για να αποδώσει γραφιστικά την έντασή του:
Το παρεδέχθη στη Βουλή / Αιχμάλωτος της Ιντρασόφτ ο ΟΠΑΠ, λέει ο νέος πρόεδρος !!!
Το θαυμαστικό μέσα σε παράθεμα είναι συνήθως ένα σχόλιο του συντάκτη που ερμηνεύει τα συναισθήματα αυτού που έκανε τη δήλωση ή κατέθεσε τη μαρτυρία. 
«Σκοτώστε τους αεροπειρατές!» / Επέμβαση των Βρετανών ζήτησαν οι Ταλιμπάν
 

β) το εστιασμένο σε

λέξη ή φράση θαυμαστικό (στο εσωτερικό πρότασης).  
Εισάγεται στο εσωτερικό της πρότασης σε δύο περιπτώσεις: πρώτον, όταν ο συντάκτης θέλει να υπογραμμίσει με έμφαση ένα υπερβολικό, κατά τη γνώμη του, μέγεθος,
Βαβέλ μεταναστών η Ελλάς / 800.000 άνθρωποι από 120 χώρες (!) ζητούν δουλειά, ασφάλεια και αξιοπρέπεια 
και δεύτερον, όταν το σχόλιο του συντάκτη είναι ειρωνικό:
Σοσιαλισμός της αγοράς (!) η νέα συνταγή του ΠΑΣΟΚ

5.3 Τα αποσιωπητικά

Τα αποσιωπητικά είναι το σημείο που εισάγει τον αναγνώστη στις σκιασμένες περιοχές του λόγου: στο υπόρρητο και το άρρητο.

 Δεν υπάρχει περιορισμός ως προς τη θέση των αποσιωπητικών: στην αρχή μιας πρότασης οριοθετούν τη σχέση του επερχόμενου με το προηγούμενο τμήμα της, στο μέσο της πρότασης συνιστούν αιφνίδια διακοπή του νοήματός της, ενώ στο τέλος της πρότασης υποκαθιστούν την τελεία. Θα δούμε στη συνέχεια τις σημασίες του σημείου αυτού αφενός στο εσωτερικό και αφετέρου στο τέλος της πρότασης.
 

α. Το κοινό στοιχείο σε όλες τις «εσωτερικές» χρήσεις των αποσιωπητικών είναι η σημασία του απροσδόκητου.

 Απροσδόκητη είναι:
  • η ανατροπή ενός στερεότυπου:
Οι γιατροί καπνίζουν, πίνουν και δεν πάνε στον…γιατρό,
  • το πρωτάκουστο που αγγίζει τα όρια της γελοιότητας:
Μόνο καφέ δεν θα ψήνουν…τα νέα ρολόγια
  • ή αυτό που ξεπερνά κάθε προσδοκία:
Σε…475 έτη ίσοι άνδρες και γυναίκες.
 
Στις περιπτώσεις αυτές το απροσδόκητο οφείλεται στα ίδια τα πράγματα· ο συντάκτης δεν κάνει τίποτε άλλο από το να το υποδεικνύει στον αναγνώστη. Άλλοτε, όμως, το απροσδόκητο είναι κατά κάποιον τρόπο κατασκευασμένο, δηλαδή είναι γεγονός αλλά επικαλύπτεται από το σχόλιο του συντάκτη, και παίρνει τη μορφή είτε λογοπαίγνιου:
Ο Μάνος τελικά δεν έμεινε…μόνος! 
ή ειρωνείας:
Καθηγητές πάνε…φροντιστήριο.
 
β.

Είναι δύσκολο να καταγράψει κανείς το σύνολο των σημασιακών αποχρώσεων των αποσιωπητικών στο τέλος μιας πρότασης. Μπορούμε να διακρίνουμε σημασίες που πλαισιώνουν αφενός γεγονότα και αφετέρου αξιολογήσεις

 .
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν:
  • η ατελής απαρίθμηση:
Αρνητικές διαπιστώσεις των Βρυξελλών / Η χώρα μας μειονεκτεί σε παιδεία, απασχόληση…
  • η ελλιπής πληροφορία, της οποίας το συμπλήρωμα είναι γνωστό:
Το όνειρο κράτησε 80 λεπτά… 
  • η πληροφορία της οποίας το συμπλήρωμα δεν είναι γνωστό:
Επαγγέλματα ερμητικά κλειστά, ακόμη…
 
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν:
  • το «διάχυτο» υπονοούμενο:
Κόμβος λαθρεμπορίου τσιγάρων η Ελλάς…
  • το σκωπτικό υπονοούμενο:
Απανωτά τα πλήγματα στη σεξουαλικότητά μας / Πέφτουν οι επιδόσεις των Ελλήνων…
  • το σχεδόν ρητό σχόλιο
Μηνυσιομανείς οι Έλληνες…/ Προτείνεται «θεραπεία»
  • η ειρωνεία:
Εγώ ειμί το φως…/ Από τον άμβωνα του σωτήρος ο κ. Αβραμόπουλος επαγγέλθηκε το νέο κόμμα 
  • το παράδοξο ή το απροσδόκητο:
Τέσσερις χιλιάδες υποψήφιοι για 81 θέσεις…
 

5.4 Τα εισαγωγικά

Δύο είναι οι βασικές λειτουργίες των εισαγωγικών: Να δείξουν ή ότι η ‘φωνή’ των άλλων ομιλητών ή

κειμένων είναι αξιόπιστη ή ότι ο συντάκτης παρεμβαίνει ερμηνευτικά στο ίδιο του το κείμενο. 

Διακρίνουμε:

α. εισαγωγικά που δείχνουν τον παρατιθέμενο λόγο ή αλλιώς: εισαγωγικά τεκμηρίωσης,

β. εισαγωγικά που υποδηλώνουν την αποστασιοποίηση του συντάκτη από τα λεγόμενα άλλων ή αλλιώς: εισαγωγικά αποστασιοποίησης, και
γ. εισαγωγικά που υπογραμμίζουν την ερμηνευτική παρέμβαση του συντάκτη (‘εσωτερικά εισαγωγικά’) ή αλλιώς: εισαγωγικά σχολιασμού.
 
 
α. Τα εισαγωγικά τεκμηρίωσης άλλοτε εισάγουν ένα παράθεμα αντιπροσωπευτικό ενός κειμένου ή λόγου:
Δήλωση Τζεμ / «Να επιστρέψουν τα γλυπτά του Παρθενώνα»
που κάποτε επιδιώκει να μεταδώσει στον αναγνώστη αδιαμεσολάβητη την αίσθηση του πραγματικού:
Ο Πρόεδρος και οι Ελληνόφωνοι / «Kalos irte Presidente»·
άλλοτε εισάγουν σημαντικά αποσπάσματα του λόγου άλλων:
«Κατηγορώ τα κανάλια» από τον αστυνομικό που αυτοκτόνησε·
και άλλοτε εισάγουν λέξεις ή φράσεις όπως συνηθίζεται να λέγονται αλλά ενταγμένες πλήρως στα συμφραζόμενα:
Η αποκωδικοποίηση χρωμοσωμάτων υπόσχεση πανάκειας / Ανοίγει το «βιβλίο της Ζωής»
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η ενσωμάτωση ενός επιστημονικού όρου:
Ωριμάζει η ιδέα της «ενεργειακής επανάστασης».
 
 
β. Εισαγωγικά αποστασιοποίησης χρησιμοποιούνται σε τίτλους ειδήσεων για να περικλείσουν λέξεις
Επιστρέφουν οι «μικροί» στη Σοφοκλέους
Μια εβδομάδα αργότερα οι εξετάσεις / Ο υπουργός Παιδείας «άδειασε» τους αρμόδιους υπηρεσιακούς παράγοντες 
Δικαστικό «σίριαλ» διαρκείας στις ΗΠΑ.
 
γ. Εισαγωγικά σχολιασμού είναι αυτά που σημαδεύουν
ΙΑΤΑ: «Μποτιλιάρισμα» στον ουρανό της Ευρώπης
Πυρηνικό ατύχημα / «Χιροσίμα» ξαναζεί η Ιαπωνία / Φόβοι για μεγάλη καταστροφή
  • φρασεολογισμούς ή τυποποιημένες εκφράσεις:
«Ράβε-ξήλωνε» πάνω στο σώμα της Εκπαίδευσης / Τέλος και οι αξιολογητές
  • την ειρωνεία:
Με τροπολογία «ανεβάζουν» τα ΤΕΙ
  • και το λογοπαίγνιο:
30% επάνω τα «λογικά» αμνοερίφια