4. Παραδειγματικός άξονας

Κάθε γλωσσικό στοιχείο συνδέεται με άλλα στοιχεία που δεν εμφανίζονται

στην πρόταση, ανακαλούνται όμως με διαφορετικούς τρόπους από τις λέξεις της πρότασης. Κάθε γλωσσικό στοιχείο εμπλέκεται επομένως σε παραδειγματικές σχέσεις με άλλα στοιχεία με τα οποία μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά αλλά και από τα οποία διαφέρει. Ο παραδειγματικός είναι άρα ο κάθετος άξονας οργάνωσης των γλωσσικών στοιχείων, που βασίζεται στην αντίθεση, τη δυνάμει υποκαταστασιμότητα (του ενός στοιχείου από άλλο) και την επιλογή.

Ας δούμε διεξοδικά ένα παράδειγμα:

Στην πρόταση

Θυμάμαι που είχες έρθει ξαφνικά

κάθε μια από τις λέξεις συνδέεται παραδειγματικά με πολλές άλλες. Π.χ.

· το θυμάμαι ανήκει στο –και ανακαλεί το– μορφολογικό παράδειγμα του ρήματος με όλες τις διακρίσεις στους χρόνους, στις εγκλίσεις, στα πρόσωπα που αφορούν τα ρήματα της ελληνικής:

λ.χ. θυμάσαι, θυμάται, θυμόμαστε, θυμόμασταν, θυμηθήκαμε, έχετε θυμηθεί, θυμήσου κ.ο.κ.

– όλοι οι τύποι αυτοί βρίσκονται σε παραδειγματική σχέση με το θυμάμαι που εμφανίζεται στην πρόταση.

· Συνδέεται επίσης παραδειγματικά με άλλα ρήματα (συντακτικό παράδειγμα) που έχουν σχετικές (συνώνυμες, αντίθετες, υπώνυμες κλπ.) σημασίες (σημασιολογικό παράδειγμα), όπως μου ήρθε στο μυαλό, ξεχνάω κλπ., αφού η εμφάνιση του θυμάμαι στην πρόταση προϋποθέτει μια επιλογή που κάνει ο ομιλητής μέσα από το σύνολο των σχετικών –αλλά διαφορετικών– λέξεων.

• Το που, επίσης, συνδέεται και αντιτίθεται παραδειγματικά με το ότι και το να.
• Το είχες έρθει με άλλους τύπους του έρχομαι και με άλλα σχετικά ρήματα.
• Το ξαφνικά με άλλα επιρρήματα κοκ.

Οι παραδειγματικές σχέσεις, αφού βασίζονται στη μνήμη και την ανάκληση, μπορεί να είναι και πιο μακρινές. Έτσι π.χ. το θυμάμαι μπορεί να σχετίζεται παραδειγματικά και με ομόρριζα, σύνθετα ή παράγωγά του (θυμίζω, θύμηση, υπενθύμιση, θυμός κλπ.)