4. Πώς ορίζουμε τα μέρη του λόγου;

Για να ορίσουμε το κάθε μέρος του λόγου θα πρέπει να περιγράψουμε τα βασικά σημασιολογικά, γραμματικά και συντακτικά του χαρακτηριστικά. Με βάση αυτή την περιγραφή τα μέρη του λόγου της νέας ελληνικής ορίζονται ως εξής:

4.1 Κλιτά μέρη του λόγου

α. Τα άρθρα

Π.χ. Ο μαθητής έλυσε την άσκηση.

Θα διαβάσει ποιήματα ένας μαθητής, αλλά δεν ξέρω ποιος.

Τα άρθρα προσδιορίζουν το ουσιαστικό δηλώνοντας ότι είναι συγκεκριμένο και ορισμένο, οπότε λέγονται οριστικά άρθρα, ή δηλώνοντας ότι δεν είναι συγκεκριμένα, οπότε λέγονται αόριστα άρθρα. Τα άρθρα της ελληνικής κλίνονται κατά γένος, αριθμό και πτώση και εμφανίζονται στην πρόταση πριν από το όνομα. Το οριστικό άρθρο της ελληνικής είναι το ο, η, το και το αόριστο άρθρο είναι το ένας, μια, ένα.

Για περισσότερα βλ. λήμμα άρθρο

β. Τα ουσιαστικά

Π.χ. Τα παιδιά έτρεξαν με χαρά προς τον δάσκαλο.

Ο Νίκος ταξιδεύει τώρα για το Παρίσι.

Τα ουσιαστικά από πλευράς σημασίας δηλώνουν οντότητα (π.χ. παιδιά, δάσκαλο) ή ονομασία (Νίκος, Παρίσι). Γραμματικά κλίνονται κατά γένος, αριθμό και πτώση και από πλευράς συντακτικής λειτουργίας σε μια πρόταση μπορεί να είναι υποκείμενα ή αντικείμενα σε ένα ρήμα. Τα ουσιαστικά διακρίνονται σε κύρια (π.χ. Νίκος, Παρίσι) και κοινά (π.χ. παιδιά, δάσκαλο).

Για περισσότερα βλ. λήμμα ουσιαστικό

γ. Τα επίθετα

Π.χ. Φόρεσε την πράσινη κορδέλα.

Θα διαβάσω ένα σημαντικό βιβλίο.

Το επίθετα σημασιολογικά δηλώνουν την ποιότητα ή την ιδιότητα ενός ουσιαστικού (π.χ. πράσινη κορδέλα). Από πλευράς γραμματικών πληροφοριών κλίνονται κατά γένος, αριθμό και πτώση, ενώ σε μια πρόταση το επίθετο καταλαμβάνει τον συντακτικό ρόλο του προσδιορισμού (π.χ. σημαντικό βιβλίο). Η θέση του επιθέτου σε μια ονοματική φράση είναι να προηγείται του ουσιαστικού (π.χ. σημαντικό βιβλίο). Τα επίθετα, επίσης, εμφανίζουν και διαφορετικούς βαθμούς, τον θετικό (π.χ. σημαντικός), τον συγκριτικό (π.χ. σημαντικότερος) και τον υπερθετικό (π.χ. σημαντικότατος).

Για περισσότερα βλ. λήμμα επίθετο

δ. Οι αντωνυμίες

Π.χ. Δεν του είπες τίποτα για το θέμα;

Η δική μου γενιά δεν έζησε τον πόλεμο.

Το βιβλίο, το οποίο διάβασα, είναι πρωτότυπο.

Οι αντωνυμίες είναι οι λέξεις που μπορούν να μπουν στη θέση, να αντικαταστήσουν τα ουσιαστικά. Γραμματικά κλίνονται κατά γένος, αριθμό και πτώση, ενώ συντακτικά μπορούν να λάβουν διάφορους ρόλους ανάλογα με το είδος τους. Υπάρχουν πολλών ειδών αντωνυμίες, π.χ. προσωπικές π.χ. δεν του είπες), κτητικές (η δική μου γενιά), αναφορικές (το οποίο διάβασα ) κλπ.

Για περισσότερα βλ. λήμμα αντωνυμίες

ε. Τα ρήματα

Π.χ. Οι μαθητές γράφουν ένα διαγώνισμα κάθε βδομάδα.

Το μωρό κοιμάται όλη τη νύχτα.

Τα ρήματα είναι οι λέξεις που σημασιολογικά δηλώνουν ενέργεια (π.χ. γράφουν) ή κατάσταση (π.χ. κοιμάται). Από πλευράς γραμματικών πληροφοριών, τα ρήματα κλίνονται κατά φωνή, χρόνο [ρηματικός χρόνος], ποιόν ενέργειας, αριθμό και πρόσωπο. Ως προς τον συντακτικό τους ρόλο, τα ρήματα αποτελούν τον κεντρικό άξονα μιας πρότασης, τα οποία συνεμφανίζονται με ένα υποκείμενο, π.χ. Η Μαρία έφυγε.

Για περισσότερα βλ. λήμμα ρήμα

στ. Οι μετοχές

Π.χ. Τα κορίτσια πέρασαν γελώντας.

Εμφανίστηκε ο Γιάννης με το πόδι του σπασμένο.

Οι μετοχές είναι ρηματικοί τύποι αλλά διαθέτουν και ιδιότητες επιθέτου. Στη νέα ελληνική υπάρχει η άκλιτη μετοχή σε -ώντας/-οντας (π.χ. γελώντας/ γράφοντας) που λειτουργεί συντακτικά ως επίρρημα. Υπάρχει επίσης και η κλιτή παθητική μετοχή σε -όμενος, -όμενη, -ομενο (π.χ. λεγόμενος) και σε -μένος, -μένη, -μένο (π.χ. σπασμένο), που λειτουργεί συντακτικά όπως τα επίθετα. Οι κλιτές μετοχές κλίνονται κατά γένος, αριθμό και πτώση, όπως τα επίθετα, αλλά δηλώνουν και διάθεση [φωνή και διάθεση] και χρόνο, όπως τα ρήματα.

Για περισσότερα βλ. λήμμα μετοχή

4.2 Άκλιτα μέρη του λόγου

α. Επιρρήματα

Τα επιρρήματα είναι άκλιτες λέξεις που προσδιορίζουν το ρήμα και μπορεί να δηλώνουν: α) τόπο (π.χ. εδώ, εκεί), β) χρόνο (π.χ. κάποτε, έπειτα), γ) τρόπο (π.χ. πώς, κάπως), δ) ποσό (π.χ. πόσο, τόσο, μόνο) και ε) βεβαίωση ή άρνηση ή δισταγμό (π.χ. βέβαια, όχι, ίσως).

Για περισσότερα βλ. λήμμα επιρρηματικά-επιρρήματα

β. Προθέσεις

Οι προθέσεις είναι άκλιτες λέξεις που τοποθετούνται πριν από ουσιαστικά ή επιρρήματα και δηλώνουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις.

Π.χ. Κόβω με το μαχαίρι.

Θα φύγω χωρίς τον Δημήτρη.

Δεν μου τηλεφώνησε κανείς ως τώρα.

Για περισσότερα βλ. λήμμα πρόθεση

γ. Σύνδεσμοι

Οι σύνδεσμοι είναι άκλιτες λέξεις που συνδέουν μεταξύ τους λέξεις ή προτάσεις.

Π.χ. Γράφω και διαβάζω πολλές ώρες.

Μου είπε ότι έζησε συγκινητικές στιγμές.

Για περισσότερα βλ. λήμμα σύνδεσμος

δ. Επιφωνήματα

Τα επιφωνήματα είναι άκλιτες λέξεις που δηλώνουν συναισθήματα: χαρά, λύπη, πόνο κλπ. Π.χ. ά!, αλίμονο!, ωχ!