4. Δάνεια

Δεν είναι όμως όλες οι λέξεις της γλώσσας μας κληρονομημένες από την αρχαία ελληνική. Καμία σύγχρονη γλώσσα δεν έχει στο λεξιλόγιό της μόνο λέξεις που τις κληρονόμησε από την παλαιότερη μορφή της.

Όλες οι γλώσσες έχουν και δάνεια, και αυτό γιατί όλοι οι λαοί, στη διαδρομή της ιστορίας τους, έρχονται σε επαφή με άλλους λαούς, που έχουν διαφορετικό πολιτισμό και επομένως ανταλλάσσουν μεταξύ τους πολιτισμικά στοιχεία.

Και όταν λέμε «πολιτισμικά στοιχεία», το μυαλό μας πρέπει να πάει σε οτιδήποτε. Από ένα πολιτικό σύστημα, όπως είναι η δημοκρατία, μέχρι ένα ρούχο, ένα φαγητό κλπ.

Καθώς όμως οι λαοί ανταλλάσσουν μεταξύ τους πολιτισμικά αγαθά, ανταλλάσσουν και τα ονόματά τους. Με άλλα λόγια, πολύ συχνά ένα αντικείμενο, ένα πράγμα, μια ιδέα ή μια έννοια, καθώς υιοθετείται από έναν λαό, κουβαλάει μαζί και το όνομα που έχει.

Σκοπός της επιστήμης της ετυμολογίας είναι να εντοπίσει την ακριβή προέλευση αυτών των δανείων, να βρει δηλαδή τη γλώσσα και τη συγκεκριμένη λέξη αυτής της γλώσσας από την οποία προέρχεται το καθένα από αυτά.

Για παράδειγμα, είδαμε ότι η νεοελληνική λέξη ίντερνετ προέρχεται από το αγγλικό internet.

Πράγματι, τα τελευταία 70 με 80 χρόνια, η ελληνική δανείζεται πολλές λέξεις από τα αγγλικά, που από εκείνη την εποχή περίπου είναι μια γλώσσα διεθνής. Λέξεις όπως μπαρ (από το αγγλικό bar), κάμπιγκ (από το αγγλικό camping), μάνατζερ (από το αγγλικό manager), πέναλτι (από το αγγλικό penalty), μπίζνες (από το αγγλικό business), μπόουλιγκ (από το αγγλικό bowling) είναι αγγλικής προέλευσης. Λίγο παλαιότερα, από το 1800 περίπου ως και τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, διεθνής γλώσσα ήταν η γαλλική, από την οποία πέρασαν στα νέα ελληνικά λέξεις όπως αβαντάζ (από το γαλλικό avantage), σαμπάνια (από το γαλλικό champagne), κρέπα (από το γαλλικό crêpe), ντουζ (από το γαλλικό douge), μπετόν (από το γαλλικό béton).

Πριν από τον 19ο αιώνα, όταν η Ελλάδα ήταν κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Έλληνες αλλά και οι Αλβανοί, οι Σλάβοι και άλλοι λαοί, ήταν υποταγμένοι στους Τούρκους, ζούσαν δηλαδή στο ίδιο κράτος, οπότε έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους πολύ συχνότερα από ό,τι σήμερα. Όλοι αυτοί οι λαοί αντάλλαξαν μεταξύ τους πολιτισμικά αγαθά, μαζί βέβαια με τα ονόματά τους. Έτσι η ελληνική δανείστηκε από τις γλώσσες αυτών των λαών λέξεις όπως ντολμάς (από το τουρκικό dolma), μπακλαβάς (από το τουρκικό baklava), ζόρι (από το τουρκικό zor), μπέσα (από το αλβανικό besa), ντόμπρος (από το σλαβικό dobro), ρούχο (από το σλαβικό ruho). Την τελευταία λέξη μάλιστα η ελληνική τη δανείστηκε παλαιότερα, στα χρόνια του Βυζαντίου, όταν οι Σλάβοι ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με τους Έλληνες. Ακόμη, κατά την περίοδο του Βυζαντίου αλλά και αργότερα, οι Έλληνες συνάντησαν Ιταλούς, Βενετσιάνους και άλλους Δυτικοευρωπαίους, και από αυτούς επίσης δανείστηκαν λέξεις. Η νεοελληνική λέξη ντομάτα είναι ιταλικής προέλευσης (προέρχεται από το ιταλικό tomata) και η νεοελληνική λέξη σαλάτα είναι βενετσιάνικη (προέρχεται από το βενετσιάνικο salata).

Ακόμη πιο παλιά, κατά την εποχή που ονομάζεται ελληνορωμαϊκή, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με τους Ρωμαίους. Δανείστηκαν τότε αρκετές λέξεις από τη γλώσσα τους, τη λατινική. Η λέξη λεγεώνα (και με την παλαιότερη μορφή λεγεών) είναι δάνειο από αυτή τη γλώσσα. Επίσης, συνάντησαν τους Εβραίους, και δανείστηκαν λέξεις από τη γλώσσα τους, την εβραϊκή, αλλά και από την αραμαϊκή (τη γλώσσα που μιλούσε ο Χριστός), οι περισσότερες από τις οποίες σχετίζονται με τη χριστιανική θρησκεία π.χ. ἀμήν, Σατανᾶς κλπ.

Βλέπουμε ότι, προχωρώντας σιγά σιγά προς τα πίσω, φτάνουμε στην αρχαία εποχή, όταν η γλώσσα που μιλούσαν οι Έλληνες ήταν η αρχαία ελληνική. Δάνεια έχουμε και στην αρχαία ελληνική, από λαούς με τους οποίους ήρθαν σε επαφή οι αρχαίοι Έλληνες, οι οποίοι συνάντησαν τους Αιγύπτιους, τους Φοίνικες, τους Πέρσες και πολλούς άλλους λαούς. Οι Έλληνες, για παράδειγμα, δανείστηκαν το αλφάβητο από τους Φοίνικες. Μαζί με το αλφάβητο δανείστηκαν και τις ονομασίες των γραμμάτων: άλφα, βήτα κλπ. Από τους αρχαίους Πέρσες, πάλι, οι Έλληνες δανείστηκαν διάφορες λέξεις, ανάμεσά τους π.χ. τη λέξη ῥόδον, που σημαίνει ‘τριαντάφυλλο’.

Σε ακόμη παλαιότερη εποχή οι αρχαίοι Έλληνες δανείστηκαν λέξεις από τους Προέλληνες, τους προηγούμενους κατοίκους της Ελλάδας που συνάντησαν οι πρόγονοί μας. (Ας θυμηθούμε τους Μινωίτες, τον λαό που ανέπτυξε τον μινωικό πολιτισμό, που ήταν ένας τέτοιος προελληνικός λαός.) Η λέξη δάφνη είναι ένα παράδειγμα δανείου από μια γλώσσα των Προελλήνων, αλλά στην περίπτωση της λέξης αυτής, επειδή δεν ξέρουμε τις γλώσσες που μιλούσαν οι Προέλληνες, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε ακριβώς ούτε τη γλώσσα προέλευσης ούτε τη μορφή που είχε η λέξη στη γλώσσα αυτή.

Όπως βλέπουμε,

στο λεξιλόγιο της σημερινής μας γλώσσας είναι αποτυπωμένη όλη η ιστορία του λαού μας. Γιατί κάθε λαός με τον οποίο ήρθαν σε επαφή οι Έλληνες άφησε το αποτύπωμά του στη γλώσσα μας.

Όλες οι περιπτώσεις που είδαμε ως τώρα ήταν λέξεις που οι Έλληνες δανείστηκαν από άλλους λαούς, επειδή τους άκουσαν να τις χρησιμοποιούν και τις υιοθέτησαν και οι ίδιοι. Δανεισμό όμως λέξεων μπορεί να έχουμε και με άλλο τρόπο, όχι δηλαδή με την προσωπική επαφή ομιλητών δύο διαφορετικών γλωσσών, αλλά μέσα από κείμενα. Τι σημαίνει αυτό; Τους τελευταίους αιώνες, για παράδειγμα, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και μετά, θελήσαμε να εμπλουτίσουμε το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής με λέξεις της αρχαίας ελληνικής, τις οποίες δανειστήκαμε από αρχαία κείμενα. Εδώ ανήκουν λέξεις όπως οικία, λαμβάνω, θύρα κλπ.

Οι λέξεις αυτές, ενώ είναι και αυτές αρχαίες ελληνικές, όπως οι λέξεις που πριν τις ονομάσαμε κληρονομημένες, διαφέρουν από τις κληρονομημένες επειδή αυτές δεν βρίσκονταν στο στόμα του λαού συνεχώς από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα. Δεν μεταδόθηκαν δηλαδή με τον προφορικό λόγο από γενιά σε γενιά μέχρι τις μέρες μας, αλλά κάποια στιγμή ξεχάστηκαν, καθώς αντικαταστάθηκαν από άλλες

: η λέξη οικία αντικαταστάθηκε από τη λέξη σπίτι (που είναι δάνειο από τα λατινικά), η λέξη λαμβάνω από τη λέξη παίρνω (που προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ἐπαίρω), η λέξη θύρα από τη λέξη πόρτα (που είναι δάνειο από τα λατινικά). Ωστόσο, μορφωμένοι άνθρωποι που διάβαζαν αρχαία ελληνικά κείμενα, άρχισαν να χρησιμοποιούν ξανά τις λέξεις οικία, λαμβάνω, θύρα κλπ., είτε στον γραπτό είτε στον προφορικό λόγο, και έτσι οι λέξεις αυτές ξαναγεννήθηκαν, θα έλεγε κανείς, στη γλώσσα μας. Επομένως,

η ετυμολογία τους διαφέρει από την ετυμολογία των κληρονομημένων λέξεων, επειδή και αυτές είναι δάνεια. Δάνεια όμως όχι από μια ξένη γλώσσα αλλά από μια παλαιότερη περίοδο της δικής μας γλώσσας.

Τα δάνεια αυτά τα ονομάζουμε λόγια, επειδή λόγιος σημαίνει ‘μορφωμένος’, και τα αντιδιαστέλλουμε με τον τρόπο αυτό από τα λαϊκά, που είναι τα υπόλοιπα που είδαμε ως τώρα.

Ας πάμε τώρα σε μια άλλη κατηγορία λέξεων. Ας πάρουμε τη λέξη ουρανοξύστης. Όλοι μας καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για μια σύνθετη ελληνική λέξη, που αποτελείται από τις λέξεις ουρανός, ξύνω και την κατάληξη -της. Μήπως όμως η ετυμολόγησή της δεν πρέπει να αρκεστεί σε αυτή την παρατήρηση; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα θα πρέπει να σκεφτούμε τα εξής: Πρώτον, η λέξη αυτή δεν πρέπει να είναι αρχαία, καθώς στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν ουρανοξύστες. Και πράγματι, αν ανοίξουμε ένα λεξικό της αρχαίας ελληνικής, τη λέξη αυτή δεν θα τη βρούμε. Δεύτερον, ο ουρανοξύστης ως αντικείμενο δεν είναι ελληνική αλλά αμερικανική επινόηση. Θα περιμέναμε επομένως το αντικείμενο αυτό να έχει αγγλικό όνομα και όχι ελληνικό, αφού πρόκειται για μια κατασκευή που έγινε σε μια αγγλόφωνη χώρα. Ας δούμε πώς λέγονται οι ουρανοξύστες στα αγγλικά. Η αγγλική λέξη είναι sky-scraper, πρόκειται δηλαδή για ένα σύνθετο που αποτελείται από τις ίδιες λέξεις με την ελληνική: το ουσιαστικό sky ‘ουρανός’, το ρήμα scrape ‘ξύνω’ και την κατάληξη -er, που αντιστοιχεί στο ελληνικό -της. Τώρα μπορούμε να καταλάβουμε τι συνέβη. Τη σύνθετη λέξη sky-scraper τη δημιούργησαν για πρώτη φορά οι Αμερικανοί, όταν άρχισαν να χτίζουν ουρανοξύστες. Όταν στη συνέχεια θελήσαμε εμείς να αναφερθούμε σε αυτό το αντικείμενο στη γλώσσα μας, δεν δανειστήκαμε αυτούσιο τον αγγλικό όρο, δεν είπαμε δηλαδή σκάι-σκρέιπερ, αλλά τον μεταφράσαμε στα ελληνικά. Αποδώσαμε δηλαδή τα συνθετικά του στη γλώσσα μας, μεταφράζοντας το sky σε ουρανός, το scrape σε ξύνω και προσθέσαμε την κατάληξη -της, που αντιστοιχεί στο αγγλικό -er.

Αυτές τις λέξεις, τις οποίες τις μεταφράζουμε στη γλώσσα μας από μια ξένη γλώσσα, τις ονομάζουμε μεταφραστικά δάνεια

. Η ετυμολογία, λοιπόν, μιας λέξης σαν αυτή δεν εξαντλείται στο να πούμε ότι είναι σύνθετη από τις λέξεις ουρανός, ξύνω και -της. Πρέπει να σκεφτούμε με τον τρόπο που είδαμε προηγουμένως και να καταλήξουμε στο σωστό συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα δάνειο, του οποίου μεταφράσαμε τα στοιχεία.