4. Τα μορφήματα στις διαδικασίες σχηματισμού των λέξεων

Όπως είδαμε παραπάνω στο παράδειγμα της λέξης μαθηματικούλια, οι λέξεις του λεξιλογίου μιας γλώσσας αποτελούνται από μορφήματα. Αυτό το συνειδητοποιούμε ευκολότερα, όταν θέλουμε να «φτιάξουμε» μια νέα λέξη στηριζόμενοι σε κάποια που ήδη υπάρχει. Επομένως, τα μορφήματα δεν είναι ακίνητα και αμετάβλητα, αλλά παίρνουν μέρος στις διαδικασίες σχηματισμού των λέξεων, δηλαδή στις μορφολογικές διαδικασίες.

Οι τρεις βασικές διαδικασίες σχηματισμού λέξεων στην ελληνική είναι η σύνθεση, η παραγωγή και η κλίση.

Σε καθεμιά από αυτές τις διαδικασίες παίρνουν μέρος διαφορετικά μορφήματα.

Ας δούμε, π.χ. τη σύνθετη λέξη γαλαζ-ο-πράσιν-ος. Αυτή αποτελείται από τα μορφήματα γαλαζ- και πρασιν-, που είναι λεξικά μορφήματα και λειτουργούν ως συνθετικά και αποτελούν τα θέματα της λέξης. Αποτελείται, επίσης, από το μόρφημα -ος που δηλώνει αρσενικό γένος, ενικό αριθμό και ονομαστική πτώση, δηλαδή, δίνει πληροφορίες κλίσης. Αυτό το μόρφημα που πραγματοποιεί την κλίση λέγεται κλιτικό μόρφημα.

Ας προσέξουμε ότι το -ο- που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο συνθετικά είναι συνδετικό φωνήεν, αλλά δεν είναι μόρφημα. Και αυτό γιατί, όπως είπαμε, μόρφημα είναι κάθε κομμάτι της λέξης που έχει μορφή και σημασία.

Ας δούμε, στη συνέχεια, τη λέξη κοκκιν-ίζ-ω. Το ρήμα αυτό «φτιάχνεται» από το επίθετο κόκκιν-ος με τη βοήθεια του μορφήματος -ίζ-. Επομένως, το μόρφημα -ίζ- παράγει το ρήμα και γι’ αυτό λέγεται παραγωγικό, ενώ η λέξη που έχει παραχθεί λέγεται παράγωγη. Το ρήμα, επίσης, έχει υποχρεωτικά και το κλιτικό μόρφημα -ω που δηλώνει α’ πρόσωπο ενικού αριθμού του ενεστώτα της οριστικής στην ενεργητική φωνή.

Κάθε φορά που θα προσθέσουμε το παραγωγικό μόρφημα-ίζ- και το κλιτικό μόρφημα -ω σε ένα θέμα που δηλώνει χρώμα, παράγεται ένα ρήμα που σημαίνει ‘γίνομαι το χρώμα που δηλώνει το θέμα’. Π.χ. πρασιν-ίζ-ω ‘γίνομαι πράσινος’, κιτριν-ίζ-ω ‘γίνομαι κίτρινος’. Μπορούμε να φτιάξουμε και καινούργια λέξη που δεν έχει καθιερωθεί, π.χ. μωβ-ίζ-ω ‘γίνομαι μωβ’.

Ας δούμε, τέλος, και μια λέξη που δεν είναι ούτε σύνθετη ούτε παράγωγη, π.χ. τη λέξη μητέρ-α. Αποτελείται από ένα λεξικό μόρφημα που είναι το θέμα της, το μητέρ- και από το κλιτικό μόρφημα -α. Η λέξη αυτή είναι μια απλή λέξη.