4. Γιατί μεταβάλλονται οι γλώσσες;

Πολλοί παράγοντες εμπλέκονται εδώ και δεν είναι πάντα εύκολο να εκτιμηθεί το ειδικό βάρος του καθενός και ο ρόλος του ως αιτία της αλλαγής. Τουλάχιστον τρία είδη παραγόντων φαίνονται να παίζουν ρόλο στη γλωσσική αλλαγή, ας τους αναφέρουμε σύντομα:

§ Παράγοντες κοινωνιογλωσσικοί [Μ15] , όπως η επαφή πληθυσμών και η αρχικά ατελής εκμάθηση μιας γλώσσας από ξένους ομιλητές (αυτό υποστηρίζεται ότι συνέβη στην αττική διάλεκτο που μιλήθηκε από πολλούς λαούς πριν γίνει η βάση για την ελληνιστική κοινή), o δανεισμός (κυρίως λεξιλογίου αλλά και άλλων γλωσσικών στοιχείων), οι κοινωνικές ανάγκες ή η μόδα που υπαγορεύουν κατά καιρούς την υιοθέτηση λέξεων και γραμματικοσυντακτικών [γραμματική] δομών ή την εγκατάλειψη άλλων. Οι δυνάμεις αυτές είναι σίγουρα υπαρκτές, αν και έχει αμφισβητηθεί το κατά πόσον είναι οι πραγματικές αιτίες της αλλαγής ή, απλά, καταλύτες που επιταχύνουν ήδη υπάρχουσες τάσεις.

§ Παράγοντες που έχουν να κάνουν με την ευκολία στην άρθρωση ή στην κατανόηση

επίσης εξηγούν γιατί και προς τα πού αλλάζουν οι γλώσσες. Π.χ. λόγοι ευκολότερης πρόσληψης και κατανόησης της γλώσσας από τους ομιλητές μπορεί να ευθύνονται για μία βασική συντακτική αλλαγή μεταξύ της αρχαίας και της νέας ελληνικής: ενώ στα αρχαία προτάσσεται συνήθως το αντικείμενο και το ρήμα εμφανίζεται στο τέλος (τὸ σκῆπτρον ........... ἒρριψεν), στη νεότερη ελληνική το ρήμα και το αντικείμενο εμφανίζονται δίπλα-δίπλα (ἒρριψεν τὸ σκῆπτρον/τὸ σκῆπτρον ἒρριψεν). Η νεότερη αυτή συντακτική οργάνωση είναι πιο φυσική και γι’ αυτό πιο εύκολη για τους ομιλητές, αφού το ρήμα και το αντικείμενο «ανήκουν» νοηματικά μαζί. Η ευκολία αυτή μπορεί να ήταν μια από τις κινητήριες δυνάμεις για την αλλαγή αυτή.

§ Παράγοντες που έχουν να κάνουν με την ισορροπία του ίδιου του συστήματος μιας γλώσσας

μπορεί επίσης να ευθύνονται για κάποιες από τις αλλαγές. Ένας τέτοιος παράγοντας είναι η αναλογία που εμπλέκεται λ.χ. στην αλλαγή των καταλήξεων των τριτόκλιτων και πρωτόκλιτων θηλυκών ουσιαστικών (γυναίκες, ημέρες) που αναφέραμε προηγουμένως. Οι αναλογικοί μετασχηματισμοί που συζητήσαμε αναλυτικά οδηγούν στην ουσιαστική απλοποίηση της κλίσης των ουσιαστικών που κλίνονται πια κατά τον ίδιο τρόπο. Και γενικότερα οι γλώσσες έχουν πάντα τρόπο να αποκαθιστούν την ισορροπία που τυχόν διαταράχτηκε. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι «περιπέτειες» των συμφώνων της ελληνικής κατά την περίοδο της ελληνιστικής κοινής (κάποιες από τις οποίες τις συζητήσαμε ήδη ως παράδειγμα στη φωνολογική αλλαγή): μέσα από μια σειρά αλλαγών στην προφορά, η κοινή κατέληξε να έχει δύο σειρές τριβόμενων φθόγγων, τα [f θ x] και [ν δ γ] (που τα έγραφαν όπως και τώρα με <φ θ χ> και <β δ γ> αντίστοιχα), και μία μόνο σειρά κλειστών, τα [p t k] <π τ κ>, παρουσιάζοντας έτσι ένα άνισο συμφωνικό σύστημα. Για να αποκατασταθεί η ισορροπία δημιουργήθηκε (κυρίως μέσω δάνειων λέξεων από τη λατινική) μια νέα σειρά κλειστών, τα [b d g] <μπ ντ γκ> (για να αντικαταστήσει τα [b d g] της αρχαίας που η προφορά τους, όπως είπαμε πριν, άλλαξε κατά την κοινή).

Τέτοιες τάσεις δεν είναι φυσικά μονόδρομος ούτε οδηγούν στην τελική ομαλοποίηση και κανονικοποίηση των γλωσσών, αφού άλλοι παράγοντες,

κοινωνιογλωσσικοί ή ευκολίας, επεμβαίνουν ανατρέποντας συχνά την ισορροπία.