4. Ποιοι παράγοντες διαφοροποιούν τα συνώνυμα;

Ας δούμε μερικούς από τους λόγους που εμποδίζουν την «άνευ όρων» αντικατάσταση μιας λέξης από άλλη:

α) Ύφος και κείμενο

Δυο λέξεις μπορεί να έχουν κοντινές σημασίες αλλά να διαφέρουν ως προς το ύφος που τις χαρακτηρίζει και το είδος του κειμένου όπου περιμένουμε να τις βρούμε. Τα παραπονούμαι και γκρινιάζω έχουν λίγο πολύ την ίδια σημασία αλλά το δεύτερο είναι πολύ πιο καθημερινό και ανεπίσημο. Για παράδειγμα, σε μια επαγγελματική αναφορά θα ήταν μάλλον περίεργο να δούμε την πρόταση Οι υπάλληλοι γκρινιάζουν για την ακαταλληλότητα του χώρου εργασίας (το παραπονούνται θα ήταν πιο κατάλληλο).

Και προσέξτε ότι ακόμα και διαφορετικοί τύποι της ίδιας λέξης μπορεί να διαφέρουν ως προς το ύφος: το παραπονούμαι είναι σίγουρα πιο επίσημο από το παραπονιέμαι, το άνδρας πιο επίσημο από το άντρας, κλπ.

Συνώνυμες κατά τα άλλα λέξεις μπορεί να συνδέονται με συγκεκριμένο τύπο κειμένου και επομένως να διαφοροποιούνται ως προς αυτό.

Οι λέξεις τριαντάφυλλο και ρόδον το εκατόφυλλον αναφέρονται βέβαια και οι δυο στο γνωστό μας φυτό. Αλλά ενώ η πρώτη είναι η γενική λέξη που απαντά σε πολλά περιβάλλοντα, η δεύτερη είναι η επιστημονική ονομασία που περιμένουμε να βρούμε μόνο σε εγχειρίδια βοτανικής ή επιστημονικές εργασίες: π.χ. η πρόταση Χάρισε στην αγαπημένη του κόκκινα ρόδα εκατόφυλλα είναι σίγουρα απρόσμενη και αστεία.

β) Συγκινησιακοί/ εκφραστικοί παράγοντες

Λέξεις που δηλώνουν το ίδιο πράγμα μπορεί να διαφέρουν ως προς τον συγκινησιακό τους χαρακτήρα ή περιεχόμενο και την εκφραστικότητά τους.

Τα ημερομίσθιο και μεροκάματο έχουν την ίδια σημασία αλλά το δεύτερο είναι συγκινησιακά πιο φορτισμένο, αφού φέρνει στο νου έννοιες όπως ο κόπος του εργάτη, η σκληρή ρουτίνα της δουλειάς κλπ. Η λέξη ρημάζω (σε σχέση με το συνώνυμο καταστρέφω) δεν είναι λέξη ουδέτερη, αφού υπονοεί τη συναισθηματική εμπλοκή του ομιλητή.

γ) Λεξικές «παρέες»

Τα συνώνυμα μπορεί να διαφέρουν και ανάλογα με τις «παρέες» τους, ανάλογα δηλαδή με τις λέξεις με τις οποίες συνυπάρχουν συνήθως

. Οι λέξεις φαρδύς και πλατύς έχουν την ίδια σημασία και πολλά λεξικά χρησιμοποιούν τη μια ως συνώνυμο της άλλης. Αλλά ο ορίζοντας μπορεί να είναι μόνο πλατύς (όχι φαρδύς) και το χαμόγελο επίσης (πλατύ και όχι φαρδύ χαμόγελο λέμε στα ελληνικά). Ο δρόμος μπορεί να χαρακτηριστεί και πλατύς και φαρδύς αλλά το φόρεμα μόνο φαρδύ κοκ.

δ) Μερική ταύτιση σημασιών

Όπως είπαμε και παραπάνω,

λέξεις με πολλές σημασίες (πολύσημες) μπορεί να μοιράζονται κάποια/ες από αυτές τις σημασίες με άλλες λέξεις, αλλά τις περισσότερες φορές δεν τις μοιράζονται όλες

. Τα ρήματα κλείνω και σβήνω έχουν και τα δύο πολλές διαφορετικές σημασίες. Στην πρόταση Η οθόνη του υπολογιστή σβήνει/κλείνει μόνη της το ένα μπορεί να αντικαταστήσει το άλλο, άρα στη σημασία αυτή είναι λίγο πολύ συνώνυμα. Είναι όμως αδύνατο να τα θεωρήσουμε συνώνυμα σε όλες τις χρήσεις και σημασίες τους, π.χ. η πόρτα έκλεισε, η πυρκαγιά έσβησε κλπ.