4. Οι πιο συχνές σημασιολογικές σχέσεις στην πολυσημία

Οι πιο κοινές σχέσεις μεταξύ των σημασιών των πολύσημων λέξεων είναι η μεταφορά και η μετωνυμία.

α) Μεταφορά

Στη μεταφορά χρησιμοποιούμε μια έννοια προκειμένου να αναφερθούμε σε μια άλλη έννοια που ανήκει σε διαφορετικό σημασιολογικό πεδίο. Με άλλα λόγια, αντιλαμβανόμαστε ένα πεδίο και μιλάμε γι’ αυτό με τους όρους ενός άλλου πεδίου, έτσι ώστε μια λέξη (με μια αρχική σημασία) να καταλήγει να έχει δύο διαφορετικές σημασίες που συνδέονται με κάποια μεταφορική αντιστοιχία. Οι δύο σημασίες του καταπίνω ή του καταβροχθίζω που αναφέραμε πριν είναι κλασικά παραδείγματα μεταφορικής επέκτασης και μάλιστα της ίδιας μεταφορικής αντιστοιχίας: η έννοια της κατανάλωσης φαγητού με τις διαφορετικές της λεξικές εκφάνσεις (καταπίνω, καταβροχθίζω, μασάω, τρέφομαι κλπ.) «μεταφέρεται» σε πιο αφηρημένα σημασιολογικά πεδία όπως της εισροής, αποδοχής, αφομοίωσης ιδεών ή γνώσης, με αποτέλεσμα οι σχετικές λέξεις να χρησιμοποιούνται πλέον και με αυτές τις πιο αφηρημένες σημασίες.

Πάρα πολλά παραδείγματα πολυσημίας οφείλονται στη μεταφορά γιατί πολλές μεταφορικές αντιστοιχίες είναι παραγωγικές και συστηματικές και αφορούν πολλές λέξεις του λεξιλογίου μιας γλώσσας [γλώσσα]. Για παράδειγμα εκφράσεις όπως

Ο χρόνος κυλάει, τρέχει, καλπάζει, πλησιάζει, απομακρύνεται

και πολλές άλλες, είναι όλες μεταφορικές χρήσεις ρημάτων κίνησης για να μιλήσουμε για την (πολύ αφηρημένη) έννοια του χρόνου. Η κάθε μια από αυτές σημαίνει και κάτι διαφορετικό ανάλογα και με την πρωταρχική, βασική σημασία του κάθε ρήματος. Συγχρόνως όμως όλες αντλούν από τη βασική μεταφορά σύμφωνα με την οποία ο χρόνος γίνεται αντιληπτός και βρίσκει έκφραση ως αντικείμενο που κινείται στον χώρο. Η μεταφορά αυτή είναι τόσο ισχυρή και διαδεδομένη που σε κάποιες λέξεις μπορεί να περάσει κι απαρατήρητη. Η ύπαρξή της εξηγεί όμως γιατί τόσες πολλές λέξεις από το σημασιολογικό πεδίο της κίνησης, σε τόσες πολλές γλώσσες, χρησιμοποιούνται για να μιλήσουμε για τον χρόνο.

β) Μετωνυμία

Στη μετωνυμία πάλι χρησιμοποιούμε μια έννοια προκειμένου να αναφερθούμε σε μια άλλη, οι δύο έννοιες όμως ανήκουν στο ίδιο σημασιολογικό πεδίο

. Όταν λέμε

Να φας όλο σου το πιάτο

δεν εννοούμε βέβαια ‘το σκεύος’, που είναι η βασική σημασία της λέξης πιάτο, αλλά το περιεχόμενο. Το ίδιο συμβαίνει και σε παραδείγματα όπως

Ήπιε όλη τη μπουκάλα

ή Έφαγα ένα κουτί σοκολάτες

όπου το περιέχον χρησιμοποιείται αντί του περιεχομένου, εξηγώντας τη συστηματική πολυσημία των λέξεων πιάτο, μπουκάλα, κουτί κλπ. Μετωνυμική επέκταση έχουμε και σε παραδείγματα όπως

Όλο το πάνω ράφι της βιβλιοθήκης είναι Αριστοτέλης και Πλάτωνας

ή Με αυτό το φαγητό πάει ένα κόκκινο Αντωνόπουλου

όπου ο δημιουργός χρησιμοποιείται για να δηλώσει το δημιούργημα.