3. Πόσα θέματα μπορεί να εμφανίζει μια λέξη;

Οι λέξεις που κλίνονται εμφανίζονται σε διάφορους τύπους. Τα ονόματα (ουσιαστικά και επίθετα) κλίνονται σε διαφορετικές πτώσεις, αριθμούς και γένη Τα ρήματα κλίνονται σε διάφορες φωνές, χρόνους, εγκλίσεις.

Οι διαφορετικοί τύποι της ίδιας λέξης μπορεί να σχηματίζονται πάντα με το ίδιο θέμα, οπότε λέμε ότι η λέξη εμφανίζει πάντα ένα θέμα. Άλλες φορές, όμως, οι λέξεις διαθέτουν περισσότερα από ένα θέματα για να σχηματίσουν τους διάφορους κλιτούς τύπους.

Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα:

Π.χ. το ουσιαστικό μητέρ-α σχηματίζεται σε όλες τις πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού με το θέμα μητερ-, δηλαδή διαθέτει ένα μόνο θέμα.

Όμως, το ουσιαστικό παππούς σχηματίζεται σε όλες τις πτώσεις του ενικού με το θέμα παππ-, ενώ σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού σχηματίζεται με το θέμα παππουδ-. Παρατηρούμε, επομένως, ότι το ουσιαστικό παππούς

εμφανίζει δύο θέματα και γι’ αυτό ονομάζεται

διπλόθεμο.

Επειδή, το θέμα του πληθυντικού διαθέτει μία παραπάνω συλλαβή από το θέμα του ενικού, η Γραμματική ονομάζει τέτοιου τύπου ουσιαστικά ανισοσύλλαβα.

Ανισοσύλλαβα ουσιαστικά υπάρχουν και στα τρία γένη: π.χ. το αρσενικό ο καφ-ές / οι καφέδ-ες, το θηλυκό η γιαγι-ά / οι γιαγιάδ-ες, το ουδέτερο το κρέ-ας / τα κρέατ-α. Ειδικά για το ουδέτερο παρατηρούμε ότι εμφανίζει το θέμα του πληθυντικού όχι μόνο στον πληθυντικό αλλά και στη γενική του ενικού: του κρέατ-ος.

Στα ρήματα η εμφάνιση δύο θεμάτων είναι πιο συστηματική, χαρακτηρίζει όλα τα ρήματα.

Και αυτό γιατί κάθε ρήμα διαθέτει ένα μη συνοπτικό θέμα (ή ενεστωτικό) που εμφανίζεται στον ενεστώτα της οριστικής της ενεργητικής φωνής (π.χ.

λύν-ω) και ένα συνοπτικό θέμα (ή αοριστικό) που εμφανίζεται στον αόριστο της οριστικής της ενεργητικής φωνής (π.χ. έ-λυσ-α).

Αυτό που διαφοροποιεί το μη συνοπτικό από το συνοπτικό θέμα είναι ο τελευταίος φθόγγος του θέματος που ονομάζεται χαρακτήρας, στον οποίο με το συνδυασμό του -σ- δηλώνεται η ρηματική όψη.

Στα μη συνοπτικά θέματα η ρηματική όψη είναι εξακολουθητική, στα συνοπτικά θέματα η ρηματική όψη είναι συνοπτική.

Τα ρήματα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με τον χαρακτήρα του θέματός τους στο μη συνοπτικό θέμα και τη μορφή που αυτός παίρνει στο συνοπτικό θέμα:

Π.χ. λύν-ω / έ-λυσ-α

ανάβ-ω / ά-ναψ-α (εδώ το γράμμα <ψ> δηλώνει τους φθόγγους [p] και [s])

τρέχ-ω / έ-τρεξ-α (εδώ το γράμμα <ξ> δηλώνει τους φθόγγους [k] και [s])

γδέρν-ω / έ-γδαρ-α κλπ.

Παρατηρούμε στα παραπάνω παραδείγματα ότι το συνοπτικό θέμα δημιουργείται με την προσθήκη του -σ- στο μη συνοπτικό θέμα. Το -σ- στη θέση αυτή δηλώνει τη συνοπτική ρηματική όψη.

Ορισμένα ρήματα –αυτά που η παραδοσιακή Γραμματική ονομάζει «ανώμαλα»– έχουν εντελώς διαφορετικά θέματα για τον ενεστώτα και τον αόριστο, δηλαδή θέματα που διαφοροποιούνται συνολικά και όχι μόνο στον χαρακτήρα τους

. Π.χ. στο ρήμα λέω το μη συνοπτικό θέμα είναι λε-/ λεγ-, ενώ το συνοπτικό είναι είπ-α.