3. Τι δημιουργεί αμφισημία στη γλώσσα;

Πολλές και διαφορετικές αιτίες μπορεί να έχει η αμφισημία. Και ανάλογα με τις αιτίες που την προκαλούν, έχουμε και διαφορετικά είδη αμφισημίας

. Ας δούμε μερικές από τις αιτίες και τα αντίστοιχα είδη αμφισημίας.

α. Η πολυσημία δημιουργεί αμφισημία

Η αμφισημία μπορεί να οφείλεται στις διαφορετικές σημασίες των λέξεων.

Μια λέξη μπορεί να είναι πολύσημη, να έχει δηλαδή περισσότερες από μία σημασίες που κάπως σχετίζονται μεταξύ τους. Το κάθομαι, για παράδειγμα, έχει τη βασική σημασία του ‘κάθομαι (στην καρέκλα)’, αλλά μπορεί να σημαίνει και ‘μένω, διαμένω’. Έτσι η ερώτηση Πού κάθεσαι; είναι δυνάμει αμφίσημη, και η αμφισημία οφείλεται στην πολυσημία της λέξης κάθομαι. Η πρόταση Όσο πάει τσιμπάει περισσότερο (χωρίς συμφραζόμενα) μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, ‘όπως τσιμπάει (το ψάρι)’, ‘(η βελόνα) τσιμπάει’, ‘(Ο Γιάννης) τσιμπάει (= πέφτει στην παγίδα)’ κοκ. Και εδώ η αμφισημία οφείλεται στις διαφορετικές σημασίες μιας λέξης, του ρήματος τσιμπάω.

β. Η ομωνυμία δημιουργεί αμφισημία

Αλλά και ομώνυμες λέξεις μπορεί να δημιουργήσουν αμφισημία, λέξεις δηλαδή που έχουν την ίδια προφορά και γραφή αλλά εντελώς διαφορετικές και άσχετες σημασίες.

Η γλώσσα (που μιλάμε) και η γλώσσα (το ψάρι), το τέλος και το τέλος (στη γελοιογραφία), η πλάνη (παραπλάνηση) και η πλάνη (εργαλείο) είναι μερικά παραδείγματα ομώνυμων λέξεων. Έτσι, το Τι γνώμη έχετε για τη ελληνική γλώσσα; μπορεί δυνάμει να σημαίνει ‘Τι γνώμη έχετε για την ελληνική;’ ή ‘Τι γνώμη έχετε για το ψάρι γλώσσα (που ψαρεύεται σε ελληνικές θάλασσες);’. Και το Αγαπάω τη ρόκα μπορεί να σημαίνει ότι μου αρέσει το γνωστό λαχανικό ή ο παραδοσιακός τρόπος γνεσίματος· αν ο συνομιλητής μου δεν ξέρει αρκετά για μένα, η πρότασή μου μπορεί να παραμείνει για κάποιο διάστημα αμφίσημη.

γ. Η ομοηχία δημιουργεί αμφισημία:

Δύο λέξεις μπορεί να προφέρονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο (αλλά να γράφονται διαφορετικά), να είναι δηλαδή ομόηχες, δημιουργώντας πιθανώς αμφισημία τουλάχιστον στον προφορικό λόγο[Μ6] . Ποια λίπη/λύπη μου λες τώρα; Τι εννοείς ‘κοινό/κινώ’; κοκ. Αλλά και στο επίπεδο της φράσης η ομοηχία μπορεί να προκαλέσει αμφισημία, όπως για παράδειγμα η φωνολογική φράση [stinomi] που μπορεί να είναι η πραγματική προφορά είτε της φράσης στη νομή είτε της φράσης στην ωμή.

δ. Η σύνταξη δημιουργεί αμφισημία:

Οι διαφορετικοί τρόποι δόμησης των συστατικών μιας πρότασης ή μιας φράσης μπορεί επίσης να γίνουν αιτία αμφισημίας

. Η φράση λίγοι συγγενείς και φίλοι μπορεί να σημαίνει [λίγοι συγγενείς] και [κάποιοι/πολλοί/απροσδιόριστοι φίλοι], ή λίγοι [συγγενείς και φίλοι] ανάλογα με το αν το επίθετο λίγοι προσδιορίζει μόνο το ένα ή και τα δύο ουσιαστικά. Το ίδιο συμβαίνει και στην πρόταση Έφτασε η φίλη μου από το Λονδίνο που μπορεί να σημαίνει είτε ότι η φίλη μου ταξίδεψε από το Λονδίνο κι έφτασε, είτε ότι έφτασε η φίλη μου (αυτή που μένει στο Λονδίνο). Και πάλι η αμφισημία οφείλεται στους διαφορετικούς όρους που μπορεί να προσδιορίζει η προθετική φράση από το Λονδίνο.

ε. Η επικοινωνιακή πρόθεση (της ομιλήτριας) δημιουργεί αμφισημία

Αν σου πω Θα είμαι κι εγώ εκεί, αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα ανάλογα με τη μεταξύ μας σχέση και τις προθέσεις μου ως ομιλήτριας. Αν είμαστε φίλοι ή γνωστοί, μπορώ απλώς να εκφωνήσω την πρόταση για να σε πληροφορήσω για την παρουσία μου. Αν είμαστε φίλοι και ξέρω ότι για σένα το εκεί παρουσιάζει δυσκολία, η πρότασή μου δεν μετράει πια σαν απλή πληροφόρηση αλλά σαν υπόσχεση. Αν δεν θέλεις να είμαι κι εγώ εκεί, τότε η πρόταση μετράει σαν προειδοποίηση ή απειλή.

Οι γλωσσικές πράξεις, άρα, που επιτελεί μια πρόταση μπορεί και αυτές να δημιουργούν δυνάμει αμφισημία.

Στην πραγματική επικοινωνία όμως η γνώση των συμφραζομένων και των σχετικών εξωγλωσσικών παραγόντων συνήθως ακυρώνει την αμφισημία και ο ακροατής αποκωδικοποιεί σωστά το μήνυμα.