3. Τι είναι φωνήεν;

Φωνήεν

ονομάζεται εκείνος ο φθόγγος που δημιουργείται όταν ο αέρας περνά μέσα από το στόμα, χωρίς να τον εμποδίζουν οι κινητοί και οι ακίνητοι αρθρωτές του στόματος. Όλα τα φωνήεντα δημιουργούνται με παλμό των φωνητικών χορδών. Το ηχητικό κύμα που δημιουργείται από τον παλμό των φωνητικών χορδών δυναμώνει πολύ μέσα στο στόμα και επειδή δεν φιλτράρεται από τους αρθρωτές –μια και αυτοί δεν εμποδίζουν το πέρασμα του αέρα– ακούγεται πιο δυνατά από τα σύμφωνα.

Τα φωνήεντα διαφοροποιούνται με βάση τη θέση που παίρνει η γλώσσα μέσα στο στόμα.

Η γλώσσα μέσα στο στόμα κινείται σε δύο άξονες. Πιο συγκεκριμένα, η γλώσσα μπορεί να είναι ψηλά ή χαμηλά μέσα στο στόμα –ο πρώτος άξονας–, και την ίδια στιγμή να είναι στο μπροστινό ή στο πισινό μέρος του στόματος – ο δεύτερος άξονας.

Όλες οι πιθανές θέσεις που μπορεί να πάρει η γλώσσα μέσα στο στόμα δημιουργούν το σχήμα ενός τραπεζίου, το οποίο και ονομάζουμε φωνηεντικό τραπέζιο.

Φωνηεντικό τραπέζιο

Εικόνα που δείχνει τον χώρο του φωνηεντικού τραπεζίου μέσα στο στόμα. Το κάθε ένα φωνήεν παράγεται ανάλογα με τη θέση της γλώσσας μέσα στο στόμα

Όσα φωνήεντα πραγματώνονται με τη γλώσσα ψηλά στο στόμα, αυτά λέγονται υψηλά.

Τέτοια είναι τα [i] και [u], φθόγγοι που εμφανίζονται στην αρχή των λέξεων ήλιος και ουρανός αντίστοιχα. Χαμηλά στο στόμα παράγεται το [a] της κοινής νέας ελληνικής, φθόγγος που εμφανίζεται στην αρχή της λέξης άνοιξη.

Το [

a] χαρακτηρίζεται χαμηλό φωνήεν.

Τα φωνήεντα της κοινής νέας ελληνικής που παράγονται με τη γλώσσα να βρίσκεται κάπου στη μέση του ύψους ονομάζονται μέσα φωνήεντα.

Μέσα φωνήεντα στη νέα ελληνική είναι τα [e] και [ο], φθόγγοι που εμφανίζονται στην αρχή των λέξεων ένας και ώμος αντίστοιχα.

Τα φωνήεντα όμως δεν προσδιορίζονται μόνο από τον άξονα του ύψους, αλλά και από τον άξονα του βάθους.

Έτσι, έχουμε φωνήεντα που είναι μπροστινά, όπως τα [i] και [e], και πισινά, όπως τα [α], [o] και [u].

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των φωνηέντων έχει να κάνει με τα χείλη, αν είναι στρογγυλά ή όχι

. Στην κοινή νέα ελληνική, τα φωνήεντα [o] και [u] προφέρονται με στρογγυλά χείλη, ενώ όλα τα άλλα με τα χείλη τραβηγμένα.

Η κοινή νέα ελληνική έχει πέντε φωνήεντα, τα [a], [e], [i], [o] και [u], αλλά άλλες γλώσσες μπορεί να έχουν αρκετά περισσότερα. Το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο ξεχωρίζει τουλάχιστον 28 διαφορετικά φωνήεντα, όπως φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα

Μεσο –υψηλά

Μεσο-χαμηλά

Χαμηλά

Μπροστινά Κεντρικά Πισινά

Όταν τα φωνήεντα εμφανίζονται σε ζευγάρια, το δεξί φωνήεν παράγεται με τα χείλη στρογγυλά

Υψηλά

Πίνακας με 21 διαφορετικά φωνήεντα σύμφωνα με το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο

Σύμφωνα με μια άλλη άποψη ως φωνήεντα χαρακτηρίζονται και τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου που μπορεί να πάρουν τόνο. Ισχύει και εδώ αυτό το οποίο ειπώθηκε παραπάνω για την αντίστοιχη άποψη σε σχέση με τα σύμφωνα. Και σε αυτή την περίπτωση επίσης ισχύει ότι σε γλώσσες που έχουν γραπτή παράδοση αιώνων και χιλιετιών –όπως η ελληνική– πολλές φορές χάνεται η αντιστοιχία φωνήματος και γράμματος. Γι’ αυτό και μπορεί το ίδιο φώνημα να γράφεται με περισσότερους από ένα τρόπους: για παράδειγμα το /i/ που προφέρουμε, γράφεται με τρία διαφορετικά γράμματα, το ήτα <Η/η>, το ιώτα <Ι/ι> και το ύψιλον <Υ/υ>, καθώς και με τρεις συνδυασμούς γραμμάτων, το <ει> το <οι> και το <υι>. Αντίστοιχα, το /ο/ που προφέρουμε, γράφεται με δύο γράμματα: το όμικρον <ο> και το ωμέγα <ω>. Από την άλλη, το /u/ δεν γράφεται με ένα γράμμα, αλλά με συνδυασμό γραμμάτων, δηλαδή <ου>.

Στο ελληνικό αλφάβητο, τα φωνήεντα είναι εφτά, τα <Α/α>, <Ε/ε>, <Η/η>, <Ι/ι>, <Ο/ο>, <Υ/υ> και <Ω/ω>, ενώ ως ομιλητές της ελληνικής προφέρουμε πέντε φωνήεντα· σωστότερα: πέντε φωνηεντικούς φθόγγους.

Μολονότι η σχέση των φωνηέντων-συμφώνων με τα γράμματα είναι πάρα πολύ στενή, τόσο το αλφάβητο όσο και το φωνολογικό/φωνητικό σύστημα μιας γλώσσας αλλάζουν με διαφορετικούς ρυθμούς ανά τους αιώνες. Όσο μεγαλύτερη λοιπόν ιστορία έχει η γραπτή παράδοση μιας γλώσσας, τόσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά ανάμεσα στα φωνήματα, τους φθόγγους και στο αλφάβητο της.