3. Δύο είδη σχέσεων – δύο άξονες

Ο συνταγματικός και ο παραδειγματικός είναι οι βασικοί άξονες που διατρέχουν το γλωσσικό σύστημα

. Είναι βασικό να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε φορά που παράγουμε ή κατανοούμε ως ομιλητές μια πρόταση, δουλεύουμε παράλληλα και στους δύο άξονες:

· Στον συνταγματικό, βάζοντας σε σωστή σειρά ή μορφή τις λέξεις ανάλογα με το τι προηγείται ή ακολουθεί

· Στον παραδειγματικό, διαλέγοντας τις λέξεις ανάμεσα από άλλες που θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί.

Για παράδειγμα, στην πρόταση

Άφησε τον χάρακα

η αιτιατική πτώση είναι υποχρεωτική, αφού η λέξη χάρακας έχει τον ρόλο του αντικειμένου του μεταβατικού αφήνω. Και ένας τρόπος που η πρόταση μπορεί να επεκταθεί είναι ως

Άφησε τον χάρακα στο τραπέζι

αφού το ρήμα επιτρέπει, εμπρόθετο προσδιορισμό του τόπου (συνταγματικός άξονας).

Από την άλλη, στη θέση των λέξεων που εμφανίζονται στην πρόταση θα μπορούσαν να έχουμε άλλες: π.χ.

ακουμπάω, ακούμπησα, βάζω, έβαλα (αντί για το άφησε),

γόμα, ξύστρα (αντί για το χάρακα) κλπ. (παραδειγματικός άξονας).

3.1 Συνταγματικός άξονας

Όλες οι σχέσεις που

αφορούν τη συνεμφάνιση στοιχείων στον λόγο και χαρακτηρίζουν τον τρόπο με τον οποίο το κάθε φώνημα ακολουθεί το άλλο, η κάθε λέξη την προηγούμενη κλπ. είναι συνταγματικές σχέσεις. Γι’ αυτό ο συνταγματικός άξονας λέγεται και οριζόντιος άξονας.

Όλα τα συντακτικά φαινόμενα είναι συνταγματικά φαινόμενα (οι λέξεις σύνταγμα και σύνταξη έχουν άλλωστε κοινή ετυμολογία). Αλλά οι συνταγματικές σχέσεις περιλαμβάνουν κάθε είδος συνδυαστικών σχέσεων και περιορισμών μεταξύ των γλωσσικών στοιχείων, είναι δηλαδή πολύ ευρύτερες από τις συντακτικές, που είναι ένα μόνο είδος συνταγματικών σχέσεων.

Όλοι οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας (ανεξάρτητα από το πόσο μορφωμένοι είναι) ξέρουν υποσυνείδητα τέτοιου είδους συνδυαστικούς (συνταγματικούς) περιορισμούς και κανόνες: κάθε φορά που προφέρουν μια λέξη, που παράγουν μια φράση ή πρόταση, που χρησιμοποιούν συγκεκριμένες λέξεις μαζί κ.ο.κ. βασίζονται σε αυτή την εσωτερικευμένη γνώση.

3.1.1 Μερικά είδη συνταγματικών σχέσεων

· Συντακτικές

: Όλοι οι συντακτικοί κανόνες και περιορισμοί που αφορούν τη συνεμφάνιση λέξεων και φράσεων εντάσσονται, όπως είδαμε, στον συνταγματικό άξονα . Για παράδειγμα, το άρθρο, το επίθετο και το όνομα πρέπει να συμφωνούν στα ελληνικά ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση. Ο συνταγματικός αυτός περιορισμός εξηγεί γιατί η ονοματική φράση

του μικρού αδελφού

είναι ένας δυνατός συνδυασμός στην ελληνική σε αντίθεση με τη φράση

*της μικρό αδελφή

που δεν μπορεί να υπάρξει καθόλου και πουθενά (και ο πιο αμόρφωτος ομιλητής δεν θα έλεγε ποτέ κάτι τέτοιο). Και οι συνταγματικές απαιτήσεις του ρήματος θέλω εξηγούν γιατί η πρόταση

*Θέλω ότι φύγει

δεν είναι γραμματική σε αντίθεση με το

Θέλω να φύγει.

· Φωνολογικές:

Και οι σχέσεις των γλωσσικών ήχων, δηλαδή των φθόγγων, και των φωνημάτων που απαρτίζουν μια λέξη, καθώς και οι περιορισμοί που τις διέπουν, είναι συνταγματικές. Ο ηχητικός συνδυασμός [mr] για παράδειγμα δεν είναι δυνατός συνδυασμός στην ελληνική (καμία ελληνική λέξη δεν τον περιέχει) σε αντίθεση με τον συνδυασμό [rm] που είναι υπαρκτός (π.χ. αρμός, αρμόζω, κλπ.).

· Σημασιολογικές-Λεξικές:

Και οι σημασιολογικοί περιορισμοί που χαρακτηρίζουν τη συνύπαρξη λέξεων είναι συνταγματικοί. Η πρόταση

Το χάμπουργκερ έφαγε τον μαθητή

είναι σημασιολογικά παράδοξη, γιατί το ρήμα τρώω (τουλάχιστον στην κυριολεκτική του χρήση) απαιτεί έμψυχο υποκείμενο. Και πολλές φορές λέξεις συνυπάρχουν σχεδόν υποχρεωτικά με λέξεις (αποκλείοντας άλλες λέξεις με συναφή σημασία που θα μπορούσαν δυνάμει να εμφανίζονται στην ίδια θέση). Έτσι για παράδειγμα στα ελληνικά λέμε

θερμά συλλυπητήρια/συγχαρητήρια (και όχι *ζεστά συλλυπητήρια/συγχαρητήρια)

δυνατό τσάι (όχι *ισχυρό τσάι)

διακομίστηκε στο νοσοκομείο (όχι *στο θέατρο).

Και οι λεξικές αυτές προτιμήσεις εντάσσονται στους συνταγματικούς περιορισμούς.