3. Το σύστημα της γλώσσας

Όλες οι γλώσσες αποτελούνται από τις ίδιες κατηγορίες συστατικών: ήχους (αλλιώς: φθόγγους), φωνήματα, μορφήματα, λέξεις, φράσεις, προτάσεις, κείμενα, σημασίες. Και

κάποια συστατικά εμφανίζονται σε όλες τις γλώσσες

. Για παράδειγμα, όλες οι γλώσσες έχουν φωνήεντα καισύμφωνα, όλες έχουν λέξεις για να δηλώσουν τις σημασίες ‘αρσενικό’, ‘θηλυκό’, ‘πατέρας’, ‘μητέρα’, όλες έχουν ονόματα, ρήματα και αντωνυμίες (όχι όμως επίθετα και επιρρήματα, που δεν υπάρχουν σε ορισμένες γλώσσες ως ξεχωριστά μέρη του λόγου).

Η γλώσσα, όπως λέει και ο ορισμός, δεν είναι μια τυχαία μορφή επικοινωνίας. Είναι συστηματική, ένα σύστημα επικοινωνίας. Ένας άλλος τρόπος να πούμε το ίδιο πράγμα είναι ότι η γλώσσα διέπεται από κανόνες.

Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι κάθε στοιχείο της γλώσσας σχετίζεται με σταθερό και συγκεκριμένο τρόπο με άλλα ανάλογα στοιχεία (βλ. και παραδειγματικός-συνταγματικός άξονας). Οι σχέσεις αυτές είναι μέρος της γνώσης που έχουν οι ομιλητές για τη γλώσσα τους. Όταν π.χ. εκφωνώ ή γράφω την πρόταση

Αγαπάει πολύ τον μικρό της αδελφό,

έχω συνδυάσει (σωστά) το ρήμα με το αντικείμενό του χρησιμοποιώντας την αιτιατική πτώση και έχω οργανώσει με αποδεκτό τρόπο τα συστατικά της ονοματικής φράσης. Συγχρόνως έχω διαλέξει τις λέξεις που εκφράζουν αυτό που θέλω να πω και που παίρνουν το νόημά τους από την αντιπαραβολή με άλλες σχετικές λέξεις (αδελφό και όχι ξάδελφο, μικρό και όχι μεγάλο, κοκ.).

Πολλά άλλα είδη ζώων επικοινωνούν και μεταδίδουν μηνύματα από το ένα μέλος της ομάδας τους στο άλλο.

Αυτό που κάνει την ανθρώπινη γλώσσα τόσο ευέλικτο και αποτελεσματικό μέσο επικοινωνίας είναι ότι το «ανθρώπινο σύστημα» είναι σχεδιασμένο με βάση ιδιότητες και χαρακτηριστικά που δεν εμφανίζονται στα άλλα είδη, ή εμφανίζονται σε πολύ λιγότερο βαθμό.

Ας δούμε κάποια από αυτά.

3.1 Δύο «μοναδικές» ιδιότητες του γλωσσικού συστήματος

Χρησιμοποιώντας μια οποιαδήποτε ανθρώπινη γλώσσα μπορώ να αναφερθώ στο παρελθόν ή στο μέλλον χωρίς κανένα περιορισμό

(Ένα εκατομμύριο χρόνια από τώρα μπορεί να μην υπάρχει ζωή, ή Πενήντα χρόνια πριν οι υπολογιστές ήταν πρωτόγονοι). Και μπορώ να αναφερθώ σε έναν οποιοδήποτε τόπο, όσο μακριά και να είναι από το άμεσο περιβάλλον μου, ακόμα και σε φανταστικό τόπο που δεν υπάρχει, ή σε φανταστικά πλάσματα. Όσο αυτονόητο και να φαίνεται αυτό το χαρακτηριστικό της γλώσσας, η μετάθεση, είναι κάτι που δεν υπάρχει στην επικοινωνία άλλων ειδών ζώων που περιορίζεται σε μηνύματα που αφορούν το ‘εδώ’ και το ‘τώρα’ (όπως είπε και ένας ο φιλόσοφος Bertrand Russell, όσο καλά και να γαυγίζει ο σκύλος, δεν μπορεί να σου πει ότι οι γονείς του ήταν φτωχοί αλλά τίμιοι). Αντίθετα η ανθρώπινη γλώσσα, με τις λέξεις, τα συστήματα των ρηματικών χρόνων και άλλα εκφραστικά μέσα, έχει απεριόριστες δυνατότητες αναφοράς και γι’ αυτό, όπως λέει και ο ορισμός, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σαν εργαλείο λογοτεχνικής παραγωγής.

Η ανθρώπινη γλώσσα είναι απεριόριστα παραγωγική και δημιουργική αντίθετα με τα άλλα συστήματα επικοινωνίας στα ζώα.

Η γλωσσική δημιουργικότητα εμφανίζεται με διαφορετικούς τρόπους.

· Αν σε σπρώξει κάποιος στο δρόμο και πέσεις (ένα πολύ συγκεκριμένο εξωτερικό ερέθισμα), κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι θα πεις (άουτς, με σκότωσες, πονάω πολύ, λίγη προσοχή δεν βλάπτει, να λέμε και κανένα συγγνώμη, πού πας βρε βλάκα, κοκ.).

Η ανθρώπινη γλώσσα δεν καθορίζεται από το ερέθισμα.

· Άλλη πλευρά της δημιουργικότητας της γλώσσας είναι η δυνατότητα που έχουν οι ομιλητές (όποια γλώσσα κι αν μιλάνε) να παράγουν νέες λέξεις για να δώσουν όνομα σε τυχόν νέες έννοιες και να καλύψουν νέες επικοινωνιακές ανάγκες

. Τα μορφολογικά συστήματα όλων των γλωσσών δίνουν τη δυνατότητα δημιουργίας νέων λέξεων με τη χρήση παραγωγικών μηχανισμών (π.χ. η λέξη βιοδιασπώμενο μπήκε σχετικά πρόσφατα στο ελληνικό λεξιλόγιο, αναγνωρίζουμε όμως εύκολα ως ομιλητές τα γνωστά στοιχεία που περιέχει).

· Στην αέναη δημιουργικότητα της γλώσσας εντάσσεται και η ικανότητα να λέμε οτιδήποτε θέλουμε, ακόμα και πράγματα που δεν έχουμε ξανακούσει ποτέ.

Τα συντακτικά συστήματα όλων των γλωσσών είναι τέτοια που μας επιτρέπουν να παράγουμε σύνθετα εκφωνήματα από πιο απλά συστατικά, χωρίς περιορισμό (Ο Γιάννης ισχυρίζεται ότι η Μαρία ήξερε πως η αδελφή της πίστευε ότι όλα ήταν ψέματα).

Όσο αυτονόητα και να μας φαίνονται πάλι αυτά (απλά και μόνο γιατί μιλάμε μία γλώσσα), είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που συμβαίνουν σε άλλα είδη και συστήματα επικοινωνίας. Τα πουλιά π.χ. έχουν ένα περιορισμένο αριθμό σημάτων (τραγουδιών), δεν μπορούν να δημιουργήσουν καινούργια, και οι συνδυασμοί των σημάτων αυτών είναι περιορισμένοι και απόλυτα καθορισμένοι.