3. Κανονικές και ασυνήθιστες ερμηνείες

Πολλές φορές ένας τύπος του ρήματος που κανονικά ανήκει στους παροντικούς χρόνους μπορεί να αναφέρεται σε κάποια άλλη χρονική βαθμίδα· π.χ. στο μέλλον:

Αύριο πάμε εκδρομή.

Σε δυο χρόνια τελειώνω το γυμνάσιο.

Ο αγώνας αρχίζει στις έντεκα απόψε.

Την άλλη Τετάρτη δεν έχουμε σχολείο.

Όλες αυτές οι προτάσεις θα ήταν εξίσου καλές και με έναν κανονικό μελλοντικό τύπο:

Αύριο θα πάμε εκδρομή.

Σε δυο χρόνια θα τελειώσω το γυμνάσιο.

Ο αγώνας θα αρχίσει στις έντεκα απόψε.

Την άλλη Τετάρτη δεν θα έχουμε σχολείο.

Ένας ενεστώτας μπορεί επίσης να αναφέρεται στο παρελθόν:

Το 1912 αρχίζουν οι βαλκανικοί πόλεμοι.

Το 1913 δολοφονείται ο Γεώργιος και τον διαδέχεται ο Κωνσταντίνος.

Με τη λήξη του πολέμου η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία διπλασιάζει τα εδάφη της.

Περνά τα παιδικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη, σπουδάζει στο Μόναχο, ζει μέχρι το θάνατό του στη Δανία και δεν επιστρέφει ποτέ στην Ελλάδα.

Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να αντικατασταθεί από κάποιον παρελθοντικό τύπο:

Το 1912 άρχισαν οι βαλκανικοί πόλεμοι.

Το 1913 δολοφονήθηκε ο Γεώργιος και τον διαδέχτηκε ο Κωνσταντίνος.

Με τη λήξη του πολέμου η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία διπλασίασε τα εδάφη της.

Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε στο Μόναχο, έζησε μέχρι το θάνατό του στη Δανία και δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι καθοριστική η παρουσία των επιρρηματικών στοιχείων που συμβάλλουν στην ακριβή χρονική ερμηνεία

.

Παρόμοια, είναι δυνατό κάποιοι παρελθοντικοί χρόνοι να αναφέρονται σε άλλες χρονικές βαθμίδες· π.χ.

Αν μου έπεφτε το λαχείο αύριο, θα έλυνα όλα μου τα προβλήματα.

Αν ήξερα γαλλικά, δεν θα είχα πρόβλημα τώρα.

Σε δυο λεπτά φύγαμε.

Εξάλλου, και οι μελλοντικοί τύποι μπορούν να αναφέρονται στο παρόν ή στο παρελθόν:

Θα κοιμάται ακόμα και για αυτό δεν ήρθε στο μάθημα.

Θα έχεις γνωρίσει τη θεία μου – ήταν δασκάλα εδώ πέρυσι.

Όλοι οι χρόνοι του ρήματος ανήκουν κατά βάση σε μία από τις τρεις κατηγορίες που είδαμε: Ο τύπος γράφω θεωρείται παροντικός, γιατί συνήθως αναφέρεται στο παρόν (μπορεί όμως να αναφέρεται και στο παρελθόν ή στο μέλλον). Παρόμοια, ο τύπος έγραφα συνήθως αναφέρεται στο παρελθόν και ο τύπος θα γράφω συνήθως αναφέρεται στο μέλλον.

Γι’ αυτό τον λόγο πιο ξεκάθαρες είναι οι διακρίσεις με βάση τα τυπικά χαρακτηριστικά: όλοι οι τύποι με τις καταλήξεις -ω, -εις, -ει, -ουμε, -ετε, -ουν είναι παροντικοί (χωρίς να εξετάσουμε αν πράγματι αναφέρονται στο παρόν). Και όλοι οι τύποι με τις καταλήξεις -α, -ες, -ε, -αμε, -ατε, -αν (ή και την αύξηση έ-) είναι παρελθοντικοί (έστω κι αν δεν αναφέρονται στο παρελθόν). Και όσοι τύποι συνοδεύονται από το θα είναι μελλοντικοί (ανεξάρτητα από τη χρονική αναφορά τους). Αυτό σημαίνει ότι ως προς την τυπική κατάταξή τους είναι σχετικά εύκολο να αποφασίσουμε για οποιονδήποτε τύπο αν ανήκει στους παροντικούς, τους παρελθοντικούς ή τους μελλοντικούς χρόνους

.

Αντίθετα, για να είμαστε σίγουροι αν αναφέρονται στο παρόν, στο παρελθόν ή στο μέλλον, πρέπει να εξετάσουμε ολόκληρες προτάσεις.

Ο ίδιος τύπος μπορεί να αναφέρεται σε διαφορετικές χρονικές βαθμίδες ανάλογα με το συντακτικό και κειμενικό περιβάλλον στο οποίο χρησιμοποιείται: με άλλα λόγια,

η χρονική ερμηνεία μιας πρότασης είναι αποτέλεσμα της παρουσίας συγκεκριμένων ρηματικών τύπων (π.χ. των «χρόνων» που είδαμε) αλλά και της παρουσίας επιρρηματικών στοιχείων (χρονικών προσδιορισμών, π.χ. χτες, σε δύο χρόνια, την περασμένη εβδομάδα) ή της συντακτικής/

κειμενικής δομής (π.χ. σε κύριες ή δευτερεύουσες προτάσεις [δευτερεύουσα πρόταση], σε δομές που απεικονίζουν τη σειρά των γεγονότων, σε διαφορετικά κειμενικά είδη).

Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα:

Χτες, εκεί που έγραφα ένα γράμμα στη θεία μου, μας έκανε αιφνιδιαστική επίσκεψη.

· ο παρατατικός της δευτερεύουσας πρότασης αναφέρεται στο χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε η πράξη που περιγράφει η κύρια πρόταση

Αν έγραφα τόσο καλά στην αυριανή εξέταση, θα έπαιρνα άριστα.

· ο (ίδιος) παρατατικός, σε μια υποθετική πρόταση, αναφέρεται σε μια μάλλον απίθανη μελλοντική ενέργεια

Όποτε έγραφα καλή έκθεση, η δασκάλα τη διάβαζε στην τάξη.

· [ο (ίδιος) παρατατικός, σε μια χρονική πρόταση, αναφέρεται σε μια πράξη που επαναλαμβανόταν στο παρελθόν

Σε αρκετές περιπτώσεις, ακόμα και ολόκληρη η πρόταση δεν είναι αρκετή για να εντοπίσουμε με ακρίβεια τη χρονική αναφορά της

– και χρειάζεται να εξετάσουμε και άλλα στοιχεία του κειμένου (ή της περίστασης στην οποία χρησιμοποιείται):

Αν είχε χρήματα, θα παντρεύονταν.

Σε ποια χρονική στιγμή αναφέρεται το είχε; Μπορεί να είναι παρελθοντικό, παροντικό ή μελλοντικό:

Ήταν πολύ φτωχός εκείνος ο αδελφός του παππού μου και για αυτό δεν παντρεύτηκε ποτέ τη γυναίκα που αγάπησε. Αν είχε χρήματα (=οποιαδήποτε στιγμή στο παρελθόν), θα παντρευόταν.

Ο θείος μου είναι πολύ στενοχωρημένος γιατί δεν έχει χρήματα (= τώρα) για το γάμο της κόρης του με τον καλό της. Αν είχε χρήματα (=τώρα), θα παντρεύονταν.

Η συμφωνία τους ήταν να τον περιμένει αύριο – και αν είχε χρήματα (=αύριο), θα παντρεύονταν.

Συμπερασματικά:

όλοι οι χρόνοι (παροντικοί, παρελθοντικοί ή μελλοντικοί) μπορεί να έχουν διάφορες δυνατότητες ως προς τη χρονική τους αναφορά. Κάθε ρηματικός τύπος κανονικά κατατάσσεται σε κάποια κατηγορία, αλλά η ερμηνεία του στις προτάσεις που εμφανίζεται εξαρτάται πάντα και από άλλα στοιχεία που υπάρχουν στην πρόταση και στα συμφραζόμενα.