3. Πώς αναπτύσσεται επιχειρηματολογία;

Εξετάζοντας τη λογική πτυχή της επιχειρηματολογίας, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι στον πυρήνα κάθε επιχειρήματος βρίσκεται ένας ισχυρισμός (θέση) και η υποστήριξή του (αιτιολόγηση).

Η σύνδεση της θέσης με την αιτιολόγηση, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο στηρίζεται λογικά ένας ισχυρισμός, μπορεί να αξιολογηθεί, σύμφωνα με την αριστοτελική λογική, με γενικά κριτήρια ορθότητας, που ισχύουν καθολικά (για όλους τους ισχυρισμούς ανεξαρτήτως περιεχομένου). Έτσι,

μπορούμε να αναλύσουμε κάθε επιχείρημα προσαρμόζοντάς το στη μορφή ενός κατηγορικού συλλογισμού, ενός καθολικού σχήματος που διακρίνει προκείμενες και συμπέρασμα.

Για παράδειγμα, ο ισχυρισμός «Κάποιοι Έλληνες υποστηρίζουν τη θανατική ποινή» μπορεί να θεμελιωθεί ως εξής:

Κάποιοι συντηρητικοί υποστηρίζουν τη θανατική ποινή	Προκείμενη 1	Αιτιολόγηση
Κάποιοι Έλληνες είναι συντηρητικοί	Προκείμενη 2
Κάποιοι Έλληνες υποστηρίζουν τη θανατική ποινή	Συμπέρασμα	Θέση

Στον συλλογισμό αυτό υπάρχουν τρεις κατηγορίες (Έλληνες, συντηρητικοί, υποστηρικτές της θανατικής ποινής). Κάθε προκείμενη συνδέει δύο κατηγορίες, ενώ το συμπέρασμα συνδέει τις δύο κατηγορίες που δεν συνδέονται στις προκείμενες. Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο συγκεκριμένος συλλογισμός είναι άκυρος, αν και οι προκείμενες μπορούν να θεωρηθούν αληθείς: ενώ το συμπέρασμα είναι πιθανό, δεν προκύπτει κατ’ ανάγκην από τις προκείμενες, γιατί υπάρχει η περίπτωση η κατηγορία «Έλληνες» να περιλαμβάνεται ολοκληρωτικά στο μέρος της κατηγορίας «συντηρητικοί» που δεν είναι υποστηρικτές της θανατικής ποινής. Με άλλα λόγια, μπορεί όλοι οι Έλληνες συντηρητικοί να μην υποστηρίζουν τη θανατική ποινή.

Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι

επιχειρήματα που μπορεί να φαίνονται λογικά δεν προκύπτουν αναγκαστικά από την αιτιολόγησή τους και επομένως χρειάζεται λογικός έλεγχος για να διαπιστωθεί η εγκυρότητά τους.

Συνήθως διακρίνονται τριών ειδών συλλογισμοί με βάση τη σύνδεση προκείμενων και συμπεράσματος:

α) παραγωγικοί συλλογισμοί, στους οποίους το συμπέρασμα προκύπτει αναγκαστικά από τις προκείμενες, στις οποίες περιλαμβάνεται μια γενική αρχή

· π.χ.:

Όλοι οι καθηγητές είναι ηθικοί	Προκείμενη 1	Αιτιολόγηση
Ο Χ είναι καθηγητής	Προκείμενη 2
Ο Χ είναι ηθικός	Συμπέρασμα	Θέση

Σε έναν συλλογισμό όπως τον παραπάνω, αν θεωρήσουμε ότι οι προκείμενες είναι αληθείς, τότε κατ’ ανάγκη το συμπέρασμα θα είναι ορθό. Στην καθημερινή ζωή σπάνια χρησιμοποιούμε παραγωγικούς συλλογισμούς, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις βασιζόμαστε σε άλλα είδη επιχειρημάτων.

β) επαγωγικοί συλλογισμοί, στους οποίους οι προκείμενες προκύπτουν από την παρατήρηση εμπειρικών δεδομένων

. Στους συλλογισμούς αυτούς υπάρχει περίπτωση το συμπέρασμα να μην είναι ορθό, ακόμη κι αν οι προκείμενες είναι αληθείς, όπως συμβαίνει στο παραπάνω παράδειγμα ή στο ακόλουθο:

Η Ροζαλία είναι κύκνος	Προκείμενη 1	Αιτιολόγηση
Η Ροζαλία είναι λευκή	Προκείμενη 2
Μερικοί κύκνοι είναι λευκοί	Συμπέρασμα	Θέση

Η διαφορά από τον παραγωγικό συλλογισμό έγκειται εδώ στο ότι η πρώτη προκείμενη ισχύει για κάποια μέλη της κατηγορίας και όχι για όλα. Για τον λόγο αυτό, το συμπέρασμα προκύπτει από τις προκείμενες πιθανολογικά και όχι αναγκαστικά και έτσι είναι απαραίτητο να στηριχθούμε σε επιπλέον τεκμήρια όπως λ.χ. μια απαρίθμηση ή μέτρηση των λευκών και των μαύρων κύκνων ή μια δειγματοληψία του πληθυσμού των κύκνων κλπ., που θα καθορίσουν τον βαθμό πιθανότητας. (Αντίθετα, στον παραγωγικό συλλογισμό, το συμπέρασμα ισχύει ή όχι, χωρίς βαθμό πιθανότητας).

γ) αναλογικοί συλλογισμοί, οι οποίοι βασίζονται στην παρατήρηση και στην εξαγωγή ενός εύλογου συμπεράσματος

.

Σε εκείνο το σπίτι υπάρχει καπνός	Προκείμενη 1	Αιτιολόγηση
Όταν υπάρχει καπνός, υπάρχει φωτιά	Προκείμενη 2
Σε εκείνο το σπίτι μπορεί να υπάρχει φωτιά	Συμπέρασμα	Θέση

Στο συγκεκριμένο συλλογισμό το συμπέρασμα δεν είναι ούτε λογικά αναγκαίο (παραγωγικός συλλογισμός) ούτε βασίζεται στις πιθανότητες (επαγωγικός συλλογισμός) αλλά είναι ευλογοφανές. Επομένως, μπορούμε να το δεχθούμε έως ότου τεκμήρια για το αντίθετο μάς πείσουν ότι είναι λάθος. Στην περίπτωση αυτή μπορούμε να δράσουμε σπεύδοντας να καλέσουμε την πυροσβεστική, χωρίς να περιμένουμε για τις αποδείξεις περί του αντιθέτου και χωρίς να κάνουμε μια πιθανολογική μέτρηση. Επομένως, δεχόμαστε τον αναλογικό συλλογισμό μέχρι να στηριχθούμε σε έναν ισχυρότερο επαγωγικό συλλογισμό, ο οποίος με τη σειρά του υποχωρεί στον ισχυρότερο παραγωγικό συλλογισμό.

Εξετάζοντας τη ρητορική και διαλεκτική πτυχή της επιχειρηματολογίας, μπορούμε να διαπιστώσουμε αρχικά ότι στην καθημερινή επικοινωνία σπάνια αναλύουμε τα επιχειρήματα με βάση κατηγορικούς συλλογισμούς. Συνηθέστερα οι δημιουργοί των κειμένων χρησιμοποιούν αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει

ενθυμήματα, δηλαδή συλλογισμούς των οποίων οι προκείμενες δεν εκφράζονται ρητά, αλλά αφήνονται να συμπληρωθούν από τους αποδέκτες των κειμένων.

Για παράδειγμα, ο ισχυρισμός Οι μετανάστες πρέπει να πάνε στον τόπο τους αποτελεί ενθύμημα, καθώς παραλείπει διάφορες προκείμενες (λ.χ. Οι μετανάστες έχουν άλλο τόπο από εκεί που μένουν, Κάθε άτομο πρέπει να μένει στον τόπο του). Επειδή ακριβώς δεν διατυπώνονται ρητά,

πολλά από τα ενθυμήματα αποτελούν ουσιαστικά λογικές πλάνες, δηλαδή επιχειρήματα που εμφανίζονται λογικά, αλλά στηρίζονται σε ψευδείς προκείμενες.