3. Είδη αντωνυμιών

3.1 Προσωπικές αντωνυμίες

Οι προσωπικές αντωνυμίες αναφέρονται στα τρία πρόσωπα του λόγου

:

(α) σε εκείνον ή εκείνους που μιλούν, δηλ. το πρώτο πρόσωπο στον ενικό και τον πληθυντικό: εγώ και εμείς,

(β) σε εκείνον ή εκείνους στους οποίους απευθυνόμαστε, δηλ. το δεύτερο πρόσωπο ενικού και πληθυντικού: εσύ και εσείς, και

(γ) σε εκείνο ή εκείνα για τα οποία γίνεται λόγος, δηλ. το τρίτο πρόσωπο ενικού και πληθυντικού: αυτός/αυτή/αυτό και αυτοί/αυτές/αυτά.

Ο τύπος των προσωπικών αντωνυμιών που είδαμε παραπάνω ονομάζεται δυνατός ή ισχυρός και χρησιμοποιείται για να δώσουμε έμφαση στο πρόσωπο στο οποίο γίνεται αναφορά. Οι προσωπικές αντωνυμίες διακρίνουν και τον αδύνατο τύπο, που ονομάζεται και κλιτικό. Ο τύπος αυτός είναι άτονος και χρησιμοποιείται, κυρίως, στη θέση του αντικειμένου του ρήματος ή μαζί με επίθετα, επιρρήματα και άλλα είδη αντωνυμιών ως προσδιορισμός. Οι λειτουργίες αυτές φαίνονται στα παρακάτω παραδείγματα:

Άνοιξέ το. Αντικείμενο του ρήματος

Ήταν ψηλότερός της. Προσδιορισμός επιθέτου

Μπροστά μας βρίσκεται ο τάφος του Κολοκοτρώνη. Προσδιορισμός επιρρήματος

Όλοι μας θα συμμετέχουμε στην εκδρομή. Προσδιορισμός αντωνυμίας

Στον παρακάτω Πίνακα βλέπουμε πώς κλίνονται οι δυο τύποι της προσωπικής αντωνυμίας στα τρία πρόσωπα ενικού και πληθυντικού:

		Α' πρόσωπο		Β' πρόσωπο
		Δυνατοί Τύποι	Αδύνατοι Τύποι	Δυνατοί Τύποι	Αδύνατοι Τύποι
Ενικός	Ονομ.	εγώ	--	εσύ	--
	Γεν.	εμένα	μου	εσένα	σου
	Αιτ.	εμένα	με	εσένα	σε
	Κλητ.	--	--	εσύ	--
Πληθυντικός
	Ονομ.	εμείς	--	εσείς	--
	Γεν.	εμάς	μας	εσάς	σας
	Αιτ.	εμάς	μας	εσάς	σας
	Κλητ.	--	--	εσείς	--

		Γ' πρόσωπο
		Δυνατοί τύποι			Αδύνατοι τύποι
Ενικός	Ονομ.	αυτός	αυτή	αυτό	τος	την	το
	Γεν.	αυτού	αυτής	αυτού	του	της	του
	Αιτ.	αυτόν	αυτή(ν)	αυτό	τον	τη(ν)	το
	Κλητ.	--	--	--	--	--	--
Πληθυντικός
	Ονομ.	αυτοί	αυτές	αυτά	τοι	τες	τα
	Γεν.	αυτών	αυτών	αυτών	τους	τους	τους
	Αιτ.	αυτούς	αυτές	αυτά	τους	τις (τες)	τα

3.2 Κτητικές αντωνυμίες

Οι κτητικές αντωνυμίες δηλώνουν σε ποιον ανήκει κάτι, δηλαδή, τον κτήτορα και την κτήση.

Ως κτητικές αντωνυμίες χρησιμοποιούμε είτε:

(α) το επίθετο δικός-ή-ό στα τρία γένη με τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας στη γενική πτώση (δηλ. ισχυρός τύπος κτητικής)· π.χ. τα δικά τους κτήματα

είτε (β) μόνο τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας μετά από ουσιαστικό (δηλ. αδύνατος τύπος κτητικής)· π.χ. το βιβλίο της

Η κτητική αντωνυμία δικός μου, δική μου, δικό μου έχει τρια πρόσωπα, δυο αριθμούς και κλίνεται όπως κι ένα δευτερόκλιτο επίθετο (π.χ. μικρός-ή-ό). Όταν έχουμε φράσεις με επίθετο και ουσιαστικό (η περσινή γιορτή) ο αδύνατος τύπος της κτητικής αντωνυμίας μπαίνει, συνήθως, ανάμεσά τους (η περσινή μας γιορτή).

Α’ πρόσωπο:	δικός μου, δική μου, δικό μου
	δικός μας, δική μας, δικό μας
Β’ πρόσωπο:	δικός σου, δική σου, δικό σου
	δικός σας, δική σας, δικό σας
Γ’ πρόσωπο:	δικός του (της), δική του (της), δικό του (της)
	δικός τους, δική τους, δική τους

Οι αδύνατοι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας συμπίπτουν με τους αδύνατους τύπους της κτητικής.

Ωστόσο, οι τύποι είναι της κτητικής όταν δείχνουν τον ή τους κτήτορες, όπως βλέπουμε στα παρακάτω παραδείγματα:

• Ο δικός σου λόγος μετράει περισσότερο. (κτητική)
• Τα μαλλιά της είναι ξανθά. (κτητική)
• Το σπίτι του είναι διώροφο. (κτητική)
• Μου (προσωπική) μίλησε ο ξάδερφός σου (κτητική) χθές.

3.3 Αυτοπαθείς αντωνυμίες

Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες δείχνουν ότι ένα πρόσωπο ενεργεί και το ίδιο υφίσταται αυτή την ενέργεια

. Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες έχουν μόνο πλάγιες πτώσεις, αφού τις χρησιμοποιούμε για να αντικαταστήσουμε τις πλάγιες πτώσεις των προσωπικών αντωνυμιών, όταν το πρόσωπο που δηλώνει η αντωνυμία είναι το ίδιο (ή αλλιώς συμφωνεί) με το υποκείμενο του ρήματος.

• Τραυμάτισε τον εαυτό του κατά λάθος. (Υποκείμενο «αυτός» = τον εαυτό του)
• Όταν καπνίζετε κάνετε κακό στον εαυτό σας. (Υποκείμενο «εσείς» = τον εαυτό σας)

Παρακάτω, βλέπουμε τον τρόπο κλίσης των αυτοπαθών αντωνυμιών:

	Ενικός αριθμός
	Α' πρόσωπο	Β' πρόσωπο	Γ' πρόσωπο
Γεν.	του εαυτού μου	του εαυτού σου	του εαυτού του/της
Αιτ.	τον εαυτό μου	τον εαυτό σου	τον εαυτό του/της
	Πληθυντικός αριθμός
	Α' πρόσωπο	Β' πρόσωπο	Γ' πρόσωπο
Γεν.	του εαυτού μας ή των εαυτών μας	του εαυτού σας ή των εαυτών σας	του εαυτού τους ή των εαυτών τους
Αιτ.	τον εαυτό μας ή τους εαυτούς μας	τον εαυτό σας ή τους εαυτούς σας	τον εαυτό τους ή τους εαυτούς τους

3.4 Δεικτικές αντωνυμίες

Οι δεικτικές αντωνυμίες χρησιμοποιούνται για να δείξουμε κάτι.

Οι δεικτικές αντωνυμίες συμφωνούν ως προς την πτώση, το γένος και τον αριθμό με τη λέξη που συνοδεύουν και κλίνονται όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα. Στην κατηγορία αυτή έχουμε τις εξής αντωνυμίες:

α) αυτός, αυτή, αυτό β) (ε)τούτος, (ε)τούτη, (ε)τούτο γ) εκείνος, εκείνη, εκείνο δ) τέτοιος, τέτοια, τέτοιο ε) τόσος, τόση, τόσο

à Αυτός είναι ο δάσκαλος της οδήγησης. à Τούτη η επιμονή σου δεν θα σου βγει σε καλό. à Μιλούσε εκείνος συνέχεια και δε μ’ αφησε να του εξηγήσω. à Τέτοια λόγια λες και με πικραίνεις. àΠέρασαν τόσα χρόνια από τότε.

Οι δεικτικές αντωνυμίες διαφοροποιούνται σημασιολογικά ως προς την απόσταση μεταξύ του ομιλητή και αυτού που δείχνουν

. Έτσι, οι αντωνυμίες αυτός και (ε)τούτος δείχνουν κάτι ή κάποιον που βρίσκεται κοντά στον ομιλητή, ενώ οι αντωνυμίες εκείνος-η-ο δείχνουν κάτι ή κάποιον που βρίσκεται μακριά από τον ομιλητή.

3.5 Αναφορικές αντωνυμίες

Οι αναφορικές είναι αντωνυμίες με τις οποίες εισάγεται μια δευτερεύουσα πρόταση, η οποία δίνει πληροφορίες για μια οντότητα της προηγούμενης πρότασης.

Στην κατηγορία των αναφορικών αντωνυμιών εντάσσονται:

α) τα άκλιτα που και ό,τι	à Τα λόγια που του είπες τον πλήγωσαν. - Κάνε ό,τι θέλεις.
β) ο οποίος, η οποία, το οποίο	à Μίλησα με τον πατέρα του Γιάννη, ο οποίος είναι δικηγόρος.
γ) όποιος, όποια, όποιο	à Όποιος βιάζεται σκοντάφτει.
δ) όσος, όση, όσο	à 'Οσος χρόνος κι αν περάσει θα σε θυμάμαι.

3.6 Ερωτηματικές αντωνυμίες

Οι ερωτηματικές αντωνυμίες χρησιμοποιούνται όταν ρωτάμε για κάποιον ή κάτι.

Ας δούμε ποιες είναι:

α) η άκλιτη τι;	à Τι φαγητό έχετε;
β) ποιος; ποια; ποιο;	à Ποιο είναι το αγαπημένο σου μάθημα;
γ) πόσος; πόση; πόσο;	à Πόσα χρήματα κοστίζει αυτή η τηλεόραση;

3.7 Οριστικές αντωνυμίες

Οι οριστικές αντωνυμίες ορίζουν και διακρίνουν κάτι ή κάποιον από πράγματα ή πρόσωπα του ίδιου είδους

:

α) ο ίδιος, η ίδια, το ίδιο (με το άρθρο) à Μίλησε ο ίδιος ο Γιάννης για το συμβάν.

Αλλά: Περάσαμε στην ίδια σχολή. (επίθετο)

β) μόνος μου, μόνη μου, μόνο μου (χωρίς το άρθρο) à Τα καταφέρνει μόνος του περίφημα.

Αλλά: Η μόνη διασκέδασή του ήταν η τηλεόραση. (επίθετο)

3.8 Αόριστες αντωνυμίες

Οι αόριστες αντωνυμίες χρησιμοποιούνται στη θέση ενός προσώπου ή πράγματος, που για κάποιο λόγο δεν το αναφέρουμε.

Από αυτές, κάποιες αόριστες αντωνυμίες έχουν τρία γένη και κλίνονται σαν δευτερόκλιτα επίθετα, ενώ κάποιες άλλες (όπως οι κάτι και τίποτε) είναι άκλιτες.

α) ένας, μια (μία), ένα	à Μια τράπεζα του εξωτερικού ήταν.
β) κανένας (κανείς), καμιά (καμία), κανένα	à Κανένας δεν ήξερε να απαντήσει.
γ) κάποιος, κάποια, κάποιο	à Κάποιοι σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους.
δ) μερικοί, μερικές, μερικά	à Μερικές φορές απορώ με το θράσσος του.
ε) τα άκλιτα κάτι, κατιτί	à Κάτι σκέφτηκε.
στ) το άκλιτο τίποτε (τίποτα)	à Δεν περιμένω τίποτα πια.
ζ) κάμποσος, κάμποση, κάμποσο	à Είμασταν κάμποσοι στο πάρτι χθές.
η) καθένας, καθεμιά (καθεμία), καθένα και το άκλιτο κάθε,	à Κάθε φορά που μιλάμε μου λέει τα ίδια. Ο καθένας μας θα επηρεαζόταν στη θέση σου.

Οι αόριστες αντωνυμίες κανένας (κανείς), καμία (καμιά), κανένα και το άκλιτο τίποτα χρησιμοποιούνται σε αρνητικές και ερωτηματικές προτάσεις:

• Δεν ήρθε κανείς τελικά. (Άρνηση)
• Με ζήτησε κανείς; (Ερώτηση)

Η αόριστη αντωνυμία ένας – μία – ένα έχει την ίδια μορφή με το οριστικό άρθρο και με το απόλυτο αριθμητικό επίθετο, δεν έχουν όμως τις ίδιες λειτουργίες. Διαφέρουν στο ότι η αντωνυμία χρησιμοποιείται στη θέση ενός ονόματος, ενώ το άρθρο συνοδεύει ένα όνομα. Το αριθμητικό, από την άλλη μπορούμε να το διακρίνουμε με σχετική ευκολία καθώς δηλώνει έναν αριθμό

. Ας δούμε τις παρακάτω προτάσεις για να εντοπίσουμε τις διαφορές μετsαξύ τους:

α) Πήρε ένας τηλέφωνο και σε έψαχνε. (Αόριστη αντωνυμία = κάποιος)

β) Ένας θόρυβος ήταν από τα αδέσποτα, μην τρομάζεις. (Αόριστο άρθρο = όχι ο συγκεκριμένος)

γ) Πάρε και για ‘μένα ένα σουβλάκι. (Αριθμητικό = όχι περισσότερα)